Aydin talibzadə

______________Milli Kitabxana_______________ 
80 
daha çox özünə  çəkirdi. Elə buna görə  də rejissor pyesin sırf 
qəhrəmanlıq motivini Nizami şeiriyyətinin, Nizami ruhunun 
ülviliyilə  pərdələyirdi; kütləvi döyüş epizodlarını  səhnədə 
yalnız eyhamlaşdırırdı; hətta Bərdə davasını  səhnə arxasına 
keçirirdi; xalq qəhrəmanı Əbdəkin yaralanmasını belə simvolik 
tərzdə həll edirdi, realistik detallara varmırdı. 
     Xalq  qəhrəmanı  Əbdək rolunda Mehdinin özü çıxış edirdi:  
o, Nizamini aktyor Əşrəf Yusifzadəyə tapşırmışdı, Nizaminin 
kənizi və sevgilisi Afaq roluna isə Barat Şəkinskayanı  təyin 
etmişdi. Artıq bu zaman Mehdi Məmmədovla Barat xanım 
arasında bir sevgi macərası yaşanırdı. Pyesdə Afaq Əbdəkin 
bacısı idi və tamaşanın 
əvvəlində onlar qılıncla 
vuruşmalıydılar; bu münasibətlə Barat Şəkinskayanın bioqrafı 
İlham Rəhimli yazır ki, Barat xanımın solaxaylığı ucbatından 
həmin səhnə alınmırdı. Ardıyca teatrşünas İ.Rəhimli söylədiyi 
fikrə əlüstü bir şərh (bəlkə də rəng) verib əlavə edir: “Təbii ki, 
rejissor bu səhnəni ixtisar edə bilərdi, ancaq sevdiyi qadınla bu 
qədər üz-üzə dayanmaqdan, “vuruşmaqdan” kim qaçardı 
ki?!”
66
 Birbaşa deyəcəyəm: fikrimcə, teatrşünas həmkarımın bu 
şərhi yanlışdır. Birincisi ona görə ki, əgər Mehdi Barat xanımla 
səhnədə üz-üzə dayanmaqdan bu qədər sevinc, fərəh 
duyurdusa, onda özünə  Əbdək rolunu yox, Nizami rolunu 
seçərdi. Razılaşaq ki, məntiqli danışıram: yəni tarix göstərdi ki, 
Mehdi səhnədə  əla Xəyyam olduğu kimi əla, və  nəinki  əla, 
həmçinin yaraşıqlı Nizami də (hətta Vaqif də) ola bilərdi. 
Sözümün canı bu ki, Mehdinin qılınclaşma səhnəsindən imtina 
etməməsinin səbəbini burada axtarmaq ariflərə heç ədəb deyil. 
İkincisi ona görə ki, qılınclaşma səhnəsi tamaşanın mənalar 
partiturası üçün son dərəcə önəmli idi. Rejissor Mehdi bu 
səhnədə qadın faktoru ilə bağlı Nizami Gəncəvinin 
“İskəndərnamə” poemasında bəyan etdiyi fikri vizuallaşdırırdı: 
“erkək tinətlidir, olsa da qadın”. Ol səbəbdən qılınclaşma 
səhnəsi rejissor Mehdiyə bir etiket, bir simvol kimi hədsiz 
lazım idi və o, bundan heç cürə imtina edə bilməzdi. Bəli, 

---

______________Milli Kitabxana_______________ 
81 
Mehdi qadınları çox sevirdi: lakin onların xatirinə nə səhnəni, 
nə teatrı, nə  də öz tamaşasını qurban verərdi.  Çünki onun 
sevgilər piramidasının ən uca nöqtəsində onun sənət sevgisi, 
hamletsayağı sevgisi qərarlaşırdı.  Və  nəhayət, üçüncüsü: 
Stanislavski sistemini yaxşı  mənimsəmiş Mehdi bu səhnə ilə 
Afaqın xarakterinə, gələcək davranış  tərzinə  bəraət 
qazandırırdı: döyüşən Afaq, igid Afaq imici üçün bu səhnənin 
mövcudluğu mütləq şərt idi.  
     Mehdi Məmmədov “Nizami” tamaşasında pauzalardan gen-
bol yararlanmışdı. Bu pauzalar rejissora seyrçi fantaziyasını 
oyatmaq, onun təxəyyül dünyasına mesaj göndərmək üçün 
gərək olmuşdu və heç də süni şəkildə tamaşaya gətirilməmişdi. 
Mehdi Məmmədov, təbii ki, Mehdi Hüseynin icazəsilə, pyesə 
Nizami Gəncəvinin  şeirlərini  əlavə etmişdi. Dahi şairlə Afaq 
münasibətlərinin lirizmini, onların romantik sevgisini 
qabartmaq, “iri planda təqdim eləmək”
67
 üçün rejissor Mehdi 
poeziyadan bəhrələnmişdi. Harada poeziya varsa, orada ifadəli 
oxu və pauza qaçılmazdır. “Nizami” tamaşasında pauzalar 
seyrçidən ötrü sanki müəyyən mənaları  və ya ruhsal ovqatı 
vaxtaşırı nöqtə-nöqtə fokuslaşdırırdı. Sonradan bu pauzalar 
Mehdi Məmmədovun davranış  tərzinin  əlaməti, tamaşalarının 
üslub xüsusiyyəti, firma nişanəsi kimi qiymətləndiriləcək; 
pauza Azərbaycanın teatr dünyasında haradasa Mehdi 
Məmmədovun 
individual intim imzası statusunda 
qavranılacaq. Mehdi bu tamaşada təkcə  Əbdək rolunu ifa 
etmirdi. O, həm də Nizaminin şair-filosof opponenti Munis 
obrazında da səhnəyə  çıxırdı  və belə olan surətdə pauzaların 
önəmi birə iki artırdı, xüsusilə Nizamilə Munisin fikir 
mübadiləsi zamanı. Nizami (Ə.Yusifzadə) ilə Munisin 
(M.Məmmədov) dialoqları tamaşanın  ən maraqlı, gərgin 
epizodlarına çevrilirdi.  
     Kirovabad  teatrının bədii rəhbəri, yəni Mehdi Məmmədov, 
“Nizami” tamaşasının tərtibatını  rəssam Süleyman Hacıyevə 
tapşırır. Bu Süleyman da hansı Süleyman ola? Baratın qardaşı 

---

______________Milli Kitabxana_______________ 
82 
Süleyman. Bu kontekstdə “Nizami”ni haradasa qohumlar 
tamaşası da adlandırmaq mümkündür. Amma bunun Mehdiyə 
nə dəxli? O belə-belə şeylərin fövqündə dayanan bir şəxsiyyət 
idi,  əsl kommunist prinsiplərilə (hələlik Kommunist 
Partiyasının üzvü olmasa belə: 1948-ci ildə Mehdiyə Teatr 
institutu tərəfindən verilmiş xasiyyətnamədə yazılıb ki, onun 
partiya mənsubiyyəti yoxdur) yaşayan bir şəxsiyyət idi, 
düzlüyü,  ədaləti  əqidəsinin,  əxlaqının mahiyyətində görən bir 
şəxsiyyət idi. Bu məqamın bəraət faktlarından biri də odur ki, 
B.Şəkinskaya Afaqı Solmaz Orlinskaya (Nina Basmanyan) ilə 
məşq edirdi. Dediyim bu ki, Mehdi öz gələcək potensial 
qohumları ilə  işləyə bilərdi, ancaq heç kimin haqqını 
tapdalamazdı. Mənəvi imperativ, mənəvi qanun hər  şeydən 
uca: sənətkar əgər əsl sənətkardırsa, onun mənəviyyatı həmişə 
pakdır, vicdanı  təmizdir. O, heç kimə  əyilmir. Yalnız xırda 
adamlar öz mənəviyyatları ilə kompromisə, sövdələşməyə 
gedirlər.  
     Və “Nizami” tamaşasında Süleyman Hacıyev sadəcə teatrın 
rəssamı idi və ona rejissorun sevdiyi qadının qardaşı kimi 
yanaşılmırdı. Mehdinin diktəsilə  tərtibatçı  rəssam tarixi 
konkretlikdən qaçmışdı; miniatür gözəlliyini və şərtiliyini önə 
çəkmişdi, 
şəbəkəni səhnədə mövcudluq üslubunu 
müəyyənləşdirən element kimi götürmüşdü. Ortaçağ islam 
mədəniyyətində miniatür poeziyanın müşayətçi əlamətidir. Ona 
görə  də Mehdi Məmmədov onları  səhnədə  də bir araya 
gətirmişdi: başqa sözlə desək, səhnəni kitab timsalında 
yozmuşdu. Sonralar onun “Xəyyam”ından da, “Leyli və 
Məcnun”undan da “Nizami” tamaşası üçün seçilmiş üslub 
boylanacaq. 
     1943-cü  ildə Mehdi, nəhayət ki, öz istəyinə çatır: “Nə 
yardan doyur, nə  əldən qoyur” (“Bağban iti”) tamaşası ilə 
Kirovabad teatrına məxməri bir inqilab yaşadır. Nə üçün 
inqilab? Hər  şeydən öncə ona görə ki, Lope de Veqa adlı 
dünyalarca məşhur bir ispan dramaturqunun 2500 pyesindən 

---