Aydin talibzadə
Yüklə 2,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
______________Milli Kitabxana_______________ 77 Halbuki C.Cəfərov kimi bir teatrşünas üçün Ə.İskəndərovun “Vaqif” (1938) tamaşası ilə Mehdinin qurduğu “Vaqif”i (1942) analitik təhlil müstəvisinə çəkmək əla bir peşəkarlıq şansı. Cəfər bu haqda heç vaxt danışmayacaq; susacaq. Mehdinin özü də bu tamaşanı heç vədə xatırlamayacaq. Həmin dövrün mətbuatında da əməlli bir yazı-filan dərc olunmayacaq. Ona görə də mən düşünürəm ki, Mehdinin tamaşası Ədilin tamaşası ilə müqayisəyə tablamayıb və teatr ictimaiyyətinin diqqətini özünə çəkməyib. Və bunda Mehdinin özünün heç zərrə qədər də günahı yoxdu. Sadəcə, bütün Azərbaycan bilirdi ki, heç yerdə Ələskər Ələkbərovun Vaqifi kimi Vaqif, Sidqi Ruhullanın Qacarı kimi Qacar olmayacaq. Möhsün Sənaninin Eldarı kimi Eldar haradan tapılacaqdı? Bunu bircə teatr işçiləri heç cürə anlaya bilmirdilər: Azərbaycanda elə bir teatr qalmamışdı ki, “Vaqif” pyesini öz repertuarına salmasın. Çünki hər teatrda aktyorların bir qismi istəyirdi və ya xəyalından keçirirdi Vaqifi oynasın səhnədə, o biri qismi də Qacarı. Artıq Ə.İskəndərovun rejissurasında Ə.Ələkbərov və Sidqi Ruhulla tandemində gerçəkləşən “hökmdar - şair” oyunundan Azərbaycanda mif yaratmışdılar və bu mif tarix və zaman fövqünə yüksəlmişdi. Bu mif ola-ola camaat ayrı bir “Vaqif”i qəbul etməyəcəkdi: çünki bu oyunda onlar Ə.Ələkbərovun ifasında şair Vaqifi bütləşdirmişdilər, tamaşanı əlçatmaz yüksək bir hücrəyə qoymuşdular. Ona görə də bu pyesin Kirovabad teatrının repertuarına daxil edilməsi və Mehdi Məmmədovun ona quruluş verməsi taktiki səhv idi və aydın məsələdir ki, Mehdiyə uğur gətirməyəcəkdi. Görünür, elə belə də olmuşdu ki, bu tamaşa haqqında teatr ictimaiyyəti ağzına su alıb oturmuşdu: heç kim heç nə yazmamışdı. Təsadüfi deyildi ki, Mehdi öz naturası, xarakteri etibarı ilə Vaqif obrazına daha yaxın ola-ola səhnəyə “dağlar pələngi” Eldarın rolunda çıxmışdı. Halbuki aktyor Mehdidə üsyankar, qaçaq, coşqun Eldarın təbiətindən əsər-əlamət yox idi. ______________Milli Kitabxana_______________ 78 Lakin bu vəziyyət “Nizami”də təkrarlanmadı. Halbuki onu da tamaşaya əvvəlcə “əzizbəyovçular”ın lideri Ə.İskəndərov hazırlamışdı və memar Əbdək rolunu Sidqiyə tapşırmışdı, teatra sanki “Vaqif”in uğurunu bir daha yaşatmağa çalışmışdı: fiqurları, konteksti dəyişmişdi, konsepsiyanı olduğu kimi saxlamışdı. Odur ki, Azərbaycan Dövlət Akademik Dram Teatrının “Nizami”si “Vaqif”in davamı, onun yeni invariantı kimi qavranılmışdı. Busa Mehdi Məmmədova imkan vermişdi ki, öz “Nizami”siylə “Vaqif”in əvəzini çıxsın, revanş götürsün. Elə ona görə də rejissor Mehdi dramaturq Mehdidən pyesin ilkin müəllif variantını istəmişdi. Çünki kompozisiya etibarı ilə bu nüsxə “əzizbəyovçular”ın tamaşa əsası kimi götürdükləri mətndən fərqlənirdi. Təbii ki, burada məsələ təkcə kompozisiya ilə bitib tükənmirdi. Mehdi bu dəfə çalışırdı ki, Gəncə teatrında üslubca tamam başqa bir tamaşa qursun. Ədil İskəndərovun quruluşunda Mehdi Hüseynin “Nizami” dramı tarixi-xronikal epopeya kimi gətirilmişdi səhnəyə və bu tarixi- xronikal epopeyada məişət doğruçuluğuna geniş yer verilmişdi. Mehdi Məmmədov isə Nizaminin ruh dünyasını, şeir dünyasını, onun ideyalar aləmini Kirovabad teatrının səhnəsində gerçəkləşdirməyə can atmışdı. Rejissor Mehdi üçün pyesin Nizamidən savayı bir qəhrəmanı da vardı: Gəncə şəhəri. Mehdinin vətənpərvərliyi, millət sevgisi burada daha aydın təzahür eləyirdi. Pyesin hadisələri XII yüzil Gəncəsində yaşanırdı və səhnədə oyun məkanı kimi göstərilən qədim şəhəri heç kim Kirovabad adlandıra bilməzdi. Bu, Mehdinin qüruru idi, iftixarı idi: heç olmasa səhnədə Gəncəyə dönmək, Nizaminin şəhərilə nəfəs almaq, reallığın sosial-ideoloji qorxuları, təpkiləri altında öz içində gizlin saxladığın bir emosiya ilə səhnədə azad yaşamaq, “Gəncə” deyib nəşələnmək. Ol zəmanədə heç kim Kirovabad küçəsinə çıxıb qışqıra bilməzdi ki, “bura mənim Gəncəmdir!”. Onu həməncə tutub türməyə basardılar, ya da dəlixanada çürüdərdilər. Azərbaycan ziyalılarının 70 il səhnəni sevməsi, səhnəni sadəcə səhnə ______________Milli Kitabxana_______________ 79 olmaqdan daha artıq dəyərləndirməsi heç də əbəs deyildi. Mehdi də əlinə düşdüyü şansdan maksimal yararlanmışdı, özünün millət sevgisini vətənpərvərlik ideyalarına bürüyüb teatrda gerçəkləşdirmişdi. Bunları deyərkən mən Cəfər Cəfərovun mətnindən bəhrələnmişəm. Əsl teatrşünas yazanda elə yazar ki, onun yazdıqları və yazdıqlarının konteksti o biri teatrşünas tərəfindən oxunub mənalandırıla bilsin. Mən bunu bacardım: çünki Cəfər Cəfərov böyük teatrşünas olub. Rejissor Mehdi üçün Nizaminin Gəncəsi şairlər, alimlər, rəssamlar şəhəri idi, məna, ideya, əqidə kabuslarının dolaşdığı Orta əsrlər şəhəri idi. Mehdi tamaşasının hadisələr dramatizmini də Gəncənin atmosferində şair Nizamiylə şair Munisin qarşılarşıb toqquşan intellektual enerjisi, fikirlərinin, mübahisələrinin, mühakimələrinin təzadları müəyyənləşdirirdi: onlar olum və ölüm marşrutunda məna soraqlaya-soraqlaya yüyürən insan haqqında düşünürdülər. Pyesə bu yanaşma yönünü, əlbəttə ki, tarixi gerçəkliklər, və bir də rejissor Mehdinin öz millətinə qarşı olan sonsuz sayğısı diktə eləmişdi. Amma məsələ təkcə bununla qapanmırdı. Burada, səbəbini heç vaxt öyrənə bilməyəcəyimiz, niyəsini cavablaya bilməyəcəyimiz bir mistika da vardı. Mehdi, sadəcə, Kirovabad teatrına gəlməmişdi: o, Ədil İskəndərovun doğma şəhərinə gəlmişdi; o, Barat Şəkinskayanın şəhərinə gəlmişdi. Qəribədir, deyilmi? Fələk çox gözəl bilir, kimi nə vaxt, harada və necə görüşdürmək lazımdır. Gəncə Mehdinin həyat marşrutunun ən önəmli dayanacağı, tale şəhəri olmuşdu. Çünki Barat Şəkinskayasız, çətin ki, Mehdini kimsə Bakıya dəvət eləyəydi. Mənim gümanım var ki, “Nizami” tamaşasının konsepsiyasında Gəncə şəhərinin özünün potensial qəhrəman kimi götürülməsi rejissorun şüuraltı yaşantılarının obrazlaşmasını işarələyirdi: doğrudan da, həyat və sənət arasında sərhədlər şəffafdır. Odur ki, rejissor sanki konflikti virtuallaşdırırdı, konflikti düşüncələrdə görürdü: Mehdini dramın lirik-romantik ovqatı Yüklə 2,19 Mb. Dostları ilə paylaş:
|