______________Milli Kitabxana_______________
59
Ə.Şərifovun quruluşunda tamaşaya qoyulmuşdu, söz-söhbətə
səbəb olmuşdu və əksər teatr biliciləri tərəfindən
bəyənilməmişdi. Güman ki, Rza Təhmasib də, öz dövrünün son
dərəcə peşəkar sənətçisi, tamaşanı qəbul eləməmişdi. İkincisi
budur ki, Moskvada “pyessiz” oturmuş gənc rejissor Mehdi
Rza Təhmasibə yazanda ki, vəziyyəti qeyri-müəyyəndir, Rza
Təhmasib, ağıllı və huşyar birisi, həməncə “Bahar”ı Mehdiylə
Gəncə teatrının səhnəsində “sınamağı” qərara almışdı və işə
girişmişdi: ola bilsin ki, Azərbaycan mədəniyyətindəki
nüfuzundan faydalanıb Mehdi üçün Kirovabada zəng eləmişdi,
oranın müdiriyyətilə danışmışdı və öz aktyor məharətilə
“Bahar” pyesini ehmalca Mehdiyə sarı “itələmişdi”, qısası,
Kirovabadı və “Bahar”ı Mehdiyə təklif etmişdi, ona seçmək
imkanı yaratmışdı. “Naməlum” Voronejdən “məlum”
Kirovabadda “məlum” “Bahar” pyesinin quruluşçu rejissoru
olmaq daha yaxşıdır” məntiqi Mehdini əlüstü vətənə
qaytarmışdı.
Düzdür, C.Cəfərov qeyd eləyir ki, guya Mehdi “Bahar”
üçün yeni yozum tapdığından onun quruluşunu boynuna
götürmüşdü və Azərbaycan Dövlət Dram Teatrının kollektivinə
demək istəmişdi ki, baxın bir, görün mən nələri bacarıram!
Yox, mən buna inanmıram, mənasız sözdür. Çünki o vaxt
Mehdi əlini atırdı, əlinə hava keçirdi: ipdən asılı vəziyyətdə idi.
Ondan institutu başa vurmaq, diplom tamaşasını hazırlamaq
tələb olunurdu. Mehdinin heç yatıb yuxusuna da gəlməzdi ki,
kimlərəsə acıq versin. Amma o variantı da istisna etmirəm ki,
Rza Təhmasib Mehdiyə “Bahar” pyesini təqdim eləyə-eləyə və
ya onu bu işə ruhlandıra-ruhlandıra “özünü göstərmək,
fərqlənmək məqamıdır” fikrini də Mehdinin beyninə
yeritmişdi. Hər halda bütün bunlar bica deyil: bir əlaqəsi var.
Mən düşünürəm ki, Mehdi Məmmədovun bu ömür
fraqmentinin qəhrəmanı Rza Təhmasibdir. Əgər o, olmasaydı,
“Bahar”ı diplom işi kimi götürmək ideyası ortaya
çıxmayacaqdı; “Bahar” ortaya çıxmasaydı, yəqin ki, Mehdi
______________Milli Kitabxana_______________
60
Moskvada və ya Voronejdə fərqli bir həyat yaşayacaqdı.
Mümkün ki, Rza Təhmasib olmasaydı, Kirovabad teatrı
Mehdini heç də geri çağırmayacaqdı. Bax, elə buradadır,
teatrşünaslar İ.Rəhimli və İ.İsrafilovun pozitiv pafosla ortaya
atdıqları sualın cavabı: “Bəs belədə Mehdi Məmmədov,
tələbəlik havasından hələ ayrılmamış təcrübəsiz rejissor, nə
üçün ilk işindən riskə gedirdi?” Ona görə riskə gedirdi ki,
Mehdiyə başqa seçim və şans, sadəcə, verilməmişdi. 1940-cı
ildə “Bahar”ın və Kirovabadın Mehdi üçün alternativi yox idi,
vəssalam.
“Bahar” üzərində iş başladı, nə başladı... təhlildən başladı:
Mehdi düşündü, daşındı, “bir az qorxdu, bir az çaşdı,
gözlərindən yuxu qaçdı”, amma “Bahar”dan əl çəkmədi,
“Gündəliklər”ində qeydlər apardı, fikirlərini ora yazdı.
Rəhmətlik Cəfərin monoqrafiyasında “Gündəliklər” haqqında
hətta xüsusi danışılır da. Mənsə... necə təəssüflənməyim ki,
həmin “Gündəliklər”ə əlim çatmadı, ünüm yetmədi. Kimlərəsə
başa sala bilmədim ki, Mehdi kiçik bir ailəyə, bir nəslə yox,
bütün Azərbaycana məxsusdur: başa sala bilmədim ki, Mehdi
Məmmədov və onun mədəni irsi respublikanın milli sərvətidir.
Məhz onun “Gündəliklər”i teatrşünas C.Cəfərov üçün aşkar
eləmişdi ki, Mehdi pyesin melodrmatik elementlərindən,
abstrakt humanizmindən yaxa qurtarmağa çalışıb, diqqəti
pyesin psixoloji məzmununun dərinliyinə yönəldib, süjet
kolliziyalarını ikinci plana keçirib, fikrini insan
münasibətlərində cəmləşdirib. M.Təhmasib pyesin konfliktini,
personajların rəftar məntiqini sovet ideolojisinin tələblərinə
tam uyğunlaşdırmışdı. Bu melodramda hamı yaxşıdır, cəmi iki
nəfər pisdir və bu hamı çalışır ki, həmin o iki insanı normal,
təmiz həyata qaytarsın. M.Məmmədov öz rejissor qeydlərində
yazırdı ki, “Burda insanların kədəri də, sevinci də ümumidir.
Hamı bir nəfər üçün, bir nəfər də hamı üçün qayğılanır. Ümumi
xoşbəxtlik uğrunda mübarizə - bax, budur mənim üçün də,
kollektiv üçün də tamaşanın ideyası və ali məqsədi.”
49
Lap
______________Milli Kitabxana_______________
61
partiya iclaslarındakı məruzələrə, partiyanın periodik olaraq
ortaya atdığı birgə yaşayış devizlərinə bənzəyir: hərçənd burda
nə yalan var, nə də fikir mimikriyası. Mehdi söylədiklərinin
həqiqətinə tam inanırdı və bunu düşüncə primitivizmi kimi
yozmaq ədalətsizlik olar.
Qısası, 1940-cı ilin qışında Mehdinin “Bahar”ı alınmışdı.
Pyesin personajlarından biri Qaya onun həyatına və sənət
bioqrafiyasına daxil olmuşdu. O, Qayanı özünküləşdirmişdi,
yəqin ki, bu obrazın həyatını dəfələrlə, xəyali bir şəkildə
yaşamışdı, Qayanın olum prinsiplərini, əqidəsini qəbul
eləmişdi. Mehdinin “əsl insan haqqında povest”ininin
qəhrəmanı Qaya idi: öz ideallarına, vəzifə borcuna sadiq,
sözündə möhkəm, əməlində dürüst, təmiz, insanpərvər, ləyaqət
nümunəsi, alicənab, ürəyiyumşaq Qaya.
1942-ci ildə Mehdinin özü məhz bu rolda Kirovabad
teatrının səhnəsinə çıxır və Qaya (Qaya obrazı haradasa
tamaşanın Komandoru kimi qavranılır) kimi beyinlərə həkk
olunur. İllər ötüşüncə onlar yenidən görüşəcəkdilər və Mehdi
“Bahar”ın Qayasını kamera qarşısında 1959-cu ildə
kinorejissor Rza Təhmasibin “Onu bağışlamaq olarmı?”
filmində də ifa edəcəkdi. Busa tamam ayrı bir tarixçədir,
gələcəyin tarixçəsidir; amma əsası həmən bu çağlarda
qoyulub.
50
Deməli, düz 19 il (1940-59) “Bahar” Azərbaycan
mədəniyyətində Mehdi Məmmədov - Rza Təhmasib
münasibətlərində aktual olub.
“Bahar” tamaşasından bütün Gəncəyə bir optimizm
fışqırırdı. Rejissor pyesin melodramatizmini minimuma
endirmişdi, mübarizənin faktoloji dinamizmini “söndürmüşdü”,
onu Qaya və Tərlan münasibətlərinin psixologizmi müstəvisinə
transformasiya eləmişdi. Nə isə... bu tamaşa haqqında mənə
çox az şey məlumdur. İstifadə etdiyim mənbələrdə teyxa
analitik mülahizələrdir. Tamaşanın teatrşünas təsvirinə isə heç
harada rast gəlmədim. Axı bu, diplom işi olub!!! Teatşünaslar
da o zaman bir elə çox deyildilər ki, gedib Gəncədə Mehdinin
Dostları ilə paylaş: |