Aydın Paşayev
Yüklə 2,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Rus, Zənci
- Rus dənizi
- Rus Ģahı, Rum Ģahı
312 tayfalar haqqında məhəbbətlə söz açan Ģair onlara məhz bu baxımdan yanaĢmıĢdır. Demək, Ġskəndər dövründə rus tayfalarının heç bir siyasi ittifaqı olmamıĢdır. “Ġskəndərnamə”də olduğu kimi onların nə Ģahlığı, nə də Qıntal adlı Ģahları var idi. ġair rus Ģahı və ruslar dedikdə Qara dənizin Ģimalında yaĢayan müxtəlif türk tayfa- larını nəzərdə tutmuĢdur. 2. Slavyanların ilk tayfa ittifaqları YI əsrin sonu, YII əsrin əvvəllərində yaranmıĢ, Kiyev Rus dövlətinin əsası isə IX əsrin ikinci yarısında qoyulmuĢdur. Bu, məĢhur türk imperiyasının süqutundan sonrakı dövrlərə təsadüf edir. Y əsrin birinci rübün- də AĢino ġono (AĢina əsl ad, ġono isə totemdir və hər ikisi “Ģo- no” sözündən olub, qədim türk xalqlarının totemi olan “qurd” deməkdir) tərəfindən əsası qoyulan və müasir Çinin müəyyən hissəsini təçkil edən ġərqi Türküstandan baĢlayaraq Qara dənizə qədər olan bir ərazidə yerləĢən Türk imperiyası IX əsrin birinci rübündə ərəb və Çin ordularının zərbələri altında darmadağın ediləndən sonra (L.N.Qumilev. Drevnie tyurki. M.,1967) slav- yanların qüdrətli və müstəqil bir dövlət qurmaları üçün tarixi Ģərait yaranmıĢdı. Doğrudan da, IX əsrin ikinci yarısında bu dövlətin – Kiyev Rus dövlətinin əsası qoyuldu. Bəlkə də, Nizaminin təsvir etdiyi Səqlab (“Yeddi gözəl”də) və Rus (“Ġskəndərnamə”də) dövlətləri elə Ģairin dövründə möv- cud olan Rus dövləti olmuĢdur. Lakin Ģairin dövründə Kiyev Rus dövləti 10-a qədər müstəqil knyazlıqlardan ibarət idi. Bəlkə də, Ģairin yeddi(Bu rəqəm bütün türk xalqlarında, o cümlədən Azərbaycan folklorunda ən çox iĢlənən uğurlu rəqəmlərdən biridir) rus soyunu təsvir etməsi də bu müstəqil knyazlıqlarla bağlıdır. Həm də rus vilayətlərinin Alan, Xəzran, Bərtas, Qıpçaq və s. türk xalqlarının adı ilə adlandırılması həmin xalqlar haq- qında Ģairin geniĢ təsəvvürə malik olması ilə də əlaqələnə bilər. IX əsrdən XII əsrə qədər Kiyev Rus dövlətinin tarixi inki- Ģafının gediĢi Ģairə imkan verə bilərdi ki, o, böyük uzaqgörən- liklə bu nəticəyə gəlsin. Çünki Çin kimi nəhəng bir imperiyaya meydan oxuyan, slavyanları daim qorxu altında saxlayan Türk 313 imperiyası dağılmıĢdı. Səlcuqilər isə öz ərazilərini ġərq ölkə- lərinin hüdudlarında yayırdılar. IX əsrin ikinci yarısından türk tayfalarından olan peçenqlərin ərazisinin yarısı yenicə yaranmıĢ Kiyev Rus dövlətinin tərkibinə qatılmıĢdı. Volqaboyu və Dnep- rdən Ģərq tərəfdə yaĢayan türk tayfaları müstəqil əraziyə malik olsalar da, faktik Ģəkildə daxilən Kiyev Rus dövlətindən asılı vəziyyətə düĢürdü. MəĢhur Xəzər xaqanlığı da Rus dövlətindən xərac ala bilmirdi. Türk xalqlarında yaĢayan ruslardan yüksək vəzifədə iĢləyənlər və yüksək maaĢla türk ordularında xidmət edənlərin sayı isə getdikcə çoxalırdı. YI-XII əsrlərdə rus ordusunun dəfələrlə Bizans imperiyasına çox uğurlu basqını və rusların xeyrinə bağlanan müqavilələr, onların böyük donanma ilə Bakıya hücumları, müxtəlif türk xalqlarının nümayəndələrinin rus knyazlıqlarına daxil olmaları (Onlara “qara papaqlılar” – “qaraqalpaqlar” deyirdilər; qalpaq – papaq deməkdir. Onların ailələri Kiyev Rus dövlətinin Ģərqində elə sərhəd qəsəbə və Ģəhərlərində yerləĢdirilirdi ki, digər türk tayfalarının basqını zamanı ilk zərbəyə onlar məruz qalsınlar. Rus dövlətinin sərhədləri geniĢləndikcə qaraqalpaqların da ya- ĢayıĢ məskənləri sərhəd xətlərinə yaxınlaĢdırılırdı. Vaxtilə Qara dənizin Ģimal sahillərində yerləçən qaraqalpaqların Xəzər dəni- zinin Ģərqinə qədər irəliləməsi, yəqin ki, bununla əlaqədardır. Hazırda onlar Özbəkistan Respublikasının Qaraqalpaq MR-də yaĢayırlar) və türk tayfalarının ələ keçirilməsində onlardan geniĢ istifadə edilməsi və s. Nizamiyə tarixin nəbzini tutmağa, ayrı- ayrı xalqların, xüsusilə rus xalqının gələcək taleyi haqqında müəyyən nəticə çıxarmağa geniĢ imkanlar verirdi. ġairin döv- ründə Alan, Qıpçaq, Xəzəristan və b. türk xalqları müstəqil olsalar da, Nizami baĢa düĢürdü ki, bu xalqlar sürətlə geniĢlənən Rus dövlətinin təsirı altındadır, onlar gec-tez öz müstəqilliyini itirəcəkdir. Tarix Ģairin uzaqgörənliyini, gələcəyi peyğəmbəranə Ģəkildə duyma qabiliyyətini real faktlarla sübut etdi. Tarix, dilçilik, xüsusən onomastikaya aid aparılan son tədqi- qatlar bir daha sübut edir ki, türk xalqları müasir rus xalqının, onun dövlətinin, dövlətçiliyinin, mədəniyyətinin formalaĢmasında müs- 314 təsna rol oynamıĢdır. Kiyev Rus dövlətini yaradanlar da, onu 200 ilə qədər idarə edən də və tədricən bu dövlətin idarəsini öz slavyan nəvə və nəticələrinə güzəĢtə gedən, I Pyotra qədər Rusiyanın daxili və xarici siyasətində mühüm rol oynayan da məhz türklər ol- muĢlar... IX-X əsrdən baĢlanan bu proses, görünür, Nizami Gən- cəvinin dövründə tədricən sürətlənmiĢ və diqqəti daha çox cəlb etmiĢdir. Elə buna görə də Ģair müxtəlif türk əyalətlərini mahiy- yətcə türk olan qədim Rusun vilayətləri kimi göstərmiĢdir.
b. ölkələrdə yaĢayan xalqların ümumi adıdır. Dünyada nə qədər rus var, zənci var, Bundan daha yaxĢı toy etməz onlar (Xġ-343). Beytdə rus – ağlıq əlaməti kimi gündüzə, zənci – qaranlıq əlaməti kimi gecəyə iĢarədir. Beytin mənası: Dünya durduqca bundan yaxĢı toy edilməz.
qəhrəmanlıqlarını xatırlarkən Rus dənizinin də adını çəkir. Yə- qin ki, Ģair Rus dənizi dedikdə, Volqa çayını (Qədim adı Ġtildir) nəzərdə tutur. Yudum məcucluğu dünya üzündən,
nəzərdə tutulur. Dedi: - Rus elində vardı qabaqlar... (YG-192).
cə çay, axar su deməkdir. Gül rəng qılıncıyla, istəsə, həmən
Yəni Qızıl Arslan qılıncıyla Zəng çeĢməsindən (Bizə elə gəlir ki, Zəng çeĢməsi dedikdə Ģair zəncilərin çayı olan Nil çayını nəzərdə tutur) Volqa çayını axıda bilər (Bu, ən qüvvətli mübaliğədir).
ləĢmələr ancaq tərkiblərindəki “s” və “m” hərflərinə görə bir-bi- rindən fərqlənir.
Yüklə 2,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|