Aydın Talıbzadə
Yüklə 3,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AZAN
- NAĞIL MƏKANIN İÇİNDƏ PERMANENT VƏ LATENT ŞƏKİLDƏ HƏR AN MÖVCUDDUR.
256
dekonstruksiyasına girişir, haramla bağlı
mifolojini dağıdır. Şeyx Şəban da əslində müsəlman məkanı ilə oyundur, onu mifdən çıxarmaq cəhdidir. Ol səbəbdən Şəban əmi simvollaşmır, rəmzləşmir. Şeyx Şəban islamda absurdun nişanəsidir, əlamətidir; hətta absurdun özüdür və antimifdir. Bu tip personajlar sanki məkanın içindən, - torpaqdan, divarlardan, damlardan, - özbaşına pırtlayıb çıxırlar və bir vaxtdan sonra məkan onları elə bil ki təzədən “udur”. Və həqiqi müəllif bu adamlarla özü arasındakı zaman məsafəsini heç bir vəchlə qırıb onların həyat cədvəlinə düzəlişlər vermək istəmir. Bu, heç mümkün də deyil. Çünki absurd da mif formasıdır, mif variantıdır: bir fərqlə ki, orada qəhrəmanlar, gözəllər, əjdəhalar yox,
üz sızağanına, nəm taxta göbələyinə bənzəyən insanlar yaşayır. Və qapalı bir mifik “mifsizlik” zonasıdır. Onu yalnız “oxumaq”, yozmaq və təfsir etmək olar, dəyişmək isə xam xəyal. Əbdürrəhimbəydə məkan tanış
müsəlman məkanıdır: amma oranın hər künc-bucağında, vertikal və horizontalında absurdun balaca
kabusları gəzişir. “Bir gün ramazan ayında Mirzə Alı axunda şikatət etmək xəyalına düşüb m ə s c i d ə gedir” (”Uca dağ başında”). “Bir gün Mirzə Səfər R a s t a b a z a r d a n ötərkən qulağına bir səs gəldi... Bir-iki gündən sonra Həsən Ağa Mirzəni b a z a r d a n keçən görüb çağırdı” (“Mirzə Səfər”). “Sabiq tacir Ağa Qurbanı hamı tanıyırdı. R a s t a b a z a r d a iki qapıdan ibarət bəzzaz mağazası vardı” (“Kapitalizmlə mübarizə”). “Sübh tezdən
evindən çıxıb
üz qoyur b a z a r a tərəf getməyə. Yenə görür ki, hər yandan “ay namərd, ay namərd” səsi gəlir. Bu kişini 257
də belə b a z a r a (saçmalar mənimdir - A.T.) həsrət edirlər” 4 .
əsr və ərazilə, bu əsr və ərazinin mifolojisilə bağlıdır. Əbdürrəhimbəy üçün bu dövr XIX yüzildir, Ortaçağ müsəlman dünyasının sonuncu
əsridir, məkansa MƏSCİD və BAZAR həndəvərində daxma-daxma tikilmiş, məhəllə-məhəllə salınmış şəhərdir, əyalətdir. Bu
şəhər-əyalət-kənd yekə
bir çərçixanadır: camaat səhərdən axşamacan danışır və hamı hər söhbəti aydın eşidir. Çünki məscid və bazarda
söz “qalmır”, ləngimir, əksinə,
dinamikləşir, çoxalır, tirajlanır. Bir də ki buranın sakinləi yer üzünün ən bekar adamlarıdır. Bekarçılıq ucbatından onları zaman-zaman kəsafət basır, tənbəllik bürüyür, beyinlərini, əsəblərini divanəlik, ruhi xəstəlik məngirləyir. Gör necə əyyamdır ki, camaat
dəli oynatmağı özünə məşğuliyyət seçib, peşə eləyib. Absurdun zirvəsi. Dəli məkanın
canlı kuklasıdır, yaraşığıdır, əyləncəsidir. Odur ki, hərə bir dəli “yaradıb”, bir dəli “kəşf edib” bazara çıxarmaqdan fəxr duyur. Nədən
ki, toplumun, daha doğrusu, bekarlar ordusunun dəliyə ehtiyacı var. Özü də bu məkanda kimisə qaralayıb, təkləyib, xamlayıb, sinirlərini vaxtaşırı qıcıqlandırıb, arxasına bir bölük fitvalı uşaq qoşub onu havalandırmaq, sərsəm bir bəndəyə döndərmək su içmək kimi bir şey. Ə.Haqverdiyevin hekayələrindən boylanan şəhər- əyalətdə bataqlıq xisləti
var: düşdün,
çıxa bilmirsən; zığa, palçığa batıb hamıya tay olursan, hamıyla bərabərləşirsən, adiləşirsən, fağırlaşırsan və bir də ayılırsan ki, ömrün sonu yetişib... Şeyx Şəban kimi... Mirzə Səfər kimi... Vay o gündən ki, sənə məscidi, bazarı da çox görələr... Əli bəy kimi, Mirzə Alı kimi. Dəhşət burasındadır ki, bu məkanda hər cür müqavimət (mübarizə, üsyan, təzyiq) 258
də mənasızdır, gücü sıfra bərabərdir. Virtual bataqlığa nə müqavimət?! Çabalasan, dibə daha tez gedəcəksən. Əbdürrəhimbəyin personajları da
müqavimətsizdirlər: ölüdürlər, kukladırlar, yoxsa yuxuda yaşayırlar, bilinməz. Yalnız bir müəmma qismən aydındır: onların taleyi məkana (bataqlığa) “həkk edilib”, məkanda nömrələnib, şifrələnib; məxfidir, məqam
gözləyir aşkarlanmağa. Amma aşkarlanmır: şəhərin daşlarından, divarlarından zaman keçdikcə silinib gedir. ki, bu
şəhər-əyalətdə passionar enerjinin tənzimləyicisi də məkandır və bu məkan, bir növ, ucuz və “orijinal” basma kağızı kimi bir şeydir: nə oldusa, özünə hopdurur. Bu məkan müxtəlif tekstlərdə açılır, müxtəlif tekstlərdə obrazlaşır, simvollaşır. AZAN, BOZBAŞ və NAĞIL bu məkanın ənənəvi tekstləridir. Dini, ideologiyanı, dünyaqavrayışını AZAN, materiyanı, həyat tərzini, məişəti BOZBAŞ, idrakı, refleksiyanı, əyləncəni NAĞIL eyhamlaşdırır. Bundan əlavə... müsəlman məmləkətlərində məkan öz-özünü tekstləşdirmək, nağıla
dönmək, mifləşmək uyuşqanlığına, plastikliyinə malikdir: belə ki, burada gerçəyin yanında, böyründə, və bəlkə də içində daim ilğım sürünür. Bu kontekstdə AZAN və BOZBAŞ mühitin mürgülü ovqatının emosional obrazları, nağıl atmosferinin kulturoloji və fizioloji şərtləri kimi yozulur. NAĞIL isə ictimai psixozun həm formasıdır, həm də vasitəsi: yuxu ilə hipnoz arasında dayanır. Bir tərəfdən nağıl haradasa danışılan, dilə
gətirilən, sözə çevrilən yuxudur. Digər tərəfdən isə nağılın özü insanı (auditoriyanı) hipnoza salmaq imkanındadır. İslam dünyasında məkan həmişə nağılvaridir: hətta o dərəcədə ki, məxsusi nağıl uydurmağına dəyməz. Yəni NAĞIL MƏKANIN İÇİNDƏ
minarə və gümbəzin görünüşü bəsdir ki, seyrçi Yüklə 3,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|