Aydın Talıbzadə
Yüklə 3,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- MAHİYYƏTİN NƏZƏRİ LOKUSU.
- PORTRET VƏ MASKA.
5 üzləri həmişə örtülü olub? Niqab (hicab, cilbab, çarşab, pərəncə) maskadan nə ilə fərqlənir? Sosial maska nə deməkdir? Doğrudanmı maska davranış və münasibət süniliyinin, gerçək həyat teatrallığının ifadəçisidir? Maska nə dərəcədə “məni məndən” ayırmağa qabildir?
“mask” sözündən törəmədir, nəyisə gizlətmək, ört- basdır etmək kimi başa düşülür. Sözün mənşəyi latınca ilə bağlıdır: bu dildə “maskus”, “masqa” kəlməsinin mənası kabus sözünün sedmantikası ilə eynidir. Güman da var ki, bu söz ərəbcədən Avropa dillərinə keçib: ərəblər təlxəyə, karnaval adamına “maskqara” (məsxərə: siqar, siqaret sözləri də burdandır) deyiblər. Maskalar tipologiya etibarı ilə 3 böyük qrupda cəmlənir: 1) oyun (teatr, karnaval) maskaları; 2) ritual (mərasim, ayin, toy, yas) maskaları; 3) istehsalat (funksional, professional, müdafiə) maskaları. Bu maskalarla bağlı elmdə nisbi bir aydınlıq mövcuddur. Bir də var gözə görünməyən maskalar: üzümüzün maskaları, uyqarlığın, əxlaqın, tərbiyənin, dinin, sosial
institutların bizə
“sırıdığı” maskalar. Bax, mən bunları adlandırıram situativ maskalar. Onlar ictimai, məişət, intim xarakterli də ola bilir. Situativ maskalar sosial maskalardır, adi
adamların maskalarıdır və mahiyyətcə istehsalat (həyat istehsal konveyeri kimi) maskaları ilə qonşudurlar. həyatda hər
bir adamın
müəyyən situasiyalarda işlətdiyi üz ifadələri, mimikalar, ədalar, rəftarlar situativ maskaları meydana gətirir. Oyun maskaları statikdir, situativ maskalar - dəyişkən. Birincilər predmetivdir, ikincilər - imaginativ. Yəni bu tip maskalar psixika ilə sosial dünyanın təmas nöqtəsində təsəvvürdən qopub insanın davranış manerasının
6 şəklini müəyyənləşdirir. Maska libidonun topluma inteqrasiya obrazıdır. Maska “mən”, şüuraltı və bilincsizliyin ictimai sazişinin əlamətidir, üçünün ortamıdır. Amma
tələsməyə və
məsələni qəlizləşdirməyə heç bir hacət yox... Bircə-bircə ayaq qoyarlar nərdivanə...
yəni hər hansı bir Allah bəndəsi, öldümü, qısa bir vaxt içində onun fotoşəklini tapıb fotoqrafa böyütdürürlər və sonra da gətirib portret kimi asırlar divardan? Bir qədər
varlı ailələr
(kübarlar) isə əzizləri vəfat edən kimi rəssama yaxud heykəltəraşa portret (büst və ya heykəl) sifariş verirlər. Aydın məsələdir və burada
müəmmalı heç nə yoxdur. Dünyasını dəyişmiş adama qarşı
belə münasibət hörmətdir, xatirədir, sevginin, vəfanın təzahürürüdür və i.a. və s. Bəs bu adətin kökü haradan gəlir? Əvvəlcə Orta çağlarda, sonradan isə zadəgan nəcabətli Avropa nəsillərində, xüsusilə də ingilis ailələrində ölmüş əcdadların, ata və ana tərəfdən qohum olan uluların portretlərini çəkdirib saxlamaq dəb olmuşdur. Belə portretləri adətən nəslin miraslıq malikanəsində yerləşdirərdilər. Çox vaxt bu malikanələr iri portret qalereyalarını xatırladırdı. Zaman
keçdikcə bu portretlərdən biri və ya bir neçəsi, əksərən naməlum tərzdə yoxa çıxmış (yəni ölüm faktı dəqiqləşdirilməmiş) əcdadın portreti, qeyri-adi bir qüvvənin, enerjinin, ruhun
daşıyıcısı kimi
tanıtdırılırdı. Bununla bildirilirdi ki, həmin əcdadın (təkcə ölümünün müəmması ilə deyil, həm də şəxsiyyətinin tipinə
görə fərqlənən) ruhu malikanənin müasir varislərilə birgə yaşayır, onların düşdükləri bütün həyati
vəziyyətlərdə iştirak edir, liberallıq gözləməyən kabus-seyrçi olur. Şübhəsiz, burada müəyyən mənada mistika var. Lakin hansı bir adət, hansı bir ənənə, hətta hər 7 hansı bir dəb
və ya
vərdiş mistik
təlqin dışındadır? Unutmayaq ki, mistika həmişə psixoloji təlqindir. Mistikanın müəllifi təsəvvürdür. Bizim təsəvvürdə yaratdığımız “mən” isə həmişə potensial əcdaddır. Çünki əcdad daim ideal kimi qavranılır. Və nəhayət, qısası budur ki, çağdaş dövrümüzdə ölmüş şəxsin xatirəsinə hörmət kimi onun şəklini əzizləmək Avropa mədəniyyətində nəslin əcdadlarının kultu ilə ilişiklidir. Məhz bu kult nəticəsində adi şəkil, tablo mistik portretə çevrilib. Çağdaş dövrdə portretlərə (fotolara, şəkillərə) olan sevginin kökü, ənənəsi buradan gəlir. Hərçənd tarix bu ənənəni qədim-qədim zəmanələrə aparıb çıxarır. Əgər boylanıb maarifçilik Avropasından və Orta əsrlərdən bir qədər də o yana baxsaq görəcəyik ki, antik
Romada əcdadların portretinə “iməcines” (latınca) deyərmişlər. İngilis dilində “imic” sözü “təsvir, obraz” mənalarında işlənir, “iməcin” kəlməsisə “təsəvvür etmək” kimi anlaşılır. Qəribə də olsa bu üç anlam, - “əcdadın portreti”, “təsvir” və “təsəvvür etmək”, - arasındakı məna uyarlığı, məna bağlantıları bu məqalənin ilk nisbi, tam improvizə şəklində öz-özünə meydana
gəlmiş nəticəsidir: yəni əcdadın obrazı təsvir (portret) kimi təsəvvür edilir. “Mən” isə həmişə təsəvvürdə təsvirdir, imaginativdir. Bu baxımdan bir “mən”in min maskasını törədən təsəvvürdür. Belə ki, insan özünü daim fikirləşir və imaginasiyada özünün optimal (bəlkə də ideal) variantını yaratmağa çalışır. Ancaq bir şey dəyişməzdir: hər necə olursa olsun təsəvvürdə “mən” əcdad portretinin təsvir- modifikasiyasıdır. Bu məsələni də bir az səngidək və düşünək görək insanlarda portretləri, şəkilləri əzizləmək, urvata mindirmək meylinin səbəbi nədir? Təkcə “bu, babamdır, o da nənəmdir” məntiqinə görəmi? Əlbəttə ki, yox. Oncə ondan başlayaq ki, qədim Misir camaatında ölülərin maskalarını çıxarıb
Yüklə 3,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|