Aydın Talıbzadə
Yüklə 3,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Maska insanın fərdi mağarasıdır, mağara əvəzidir
- Maska qorxu və həyanı
11
özünü hüdudsuz azadlıq içində sanıb həməncə aşiq olmuşdu üzü göyçək dünyaya və gözü işlədikcə getmişdi uzaqlara cənnət sorağında. Sən demə, cənnət arxada qalıbmış, mağaranın özü cənnət imiş... İnsan
yaşadığı mağaradan uzaqlaşdıqca bilmişdi ki, üzü göyçək özgə dünya təhlükə ilə doludur, qorxu ilə doludur və lazım gələndə qaçıb mağarada gizlənmək, daldalanmaq imkanı olmayacaq. Bu an insan bilmişdi ki, qəribdi özgə dünyada, bilmişdi ki, ana kimi isinişdiyi mağarasından, öz sığınacağından həmişəlik məhrum olub.
İnsan mağaranı itirmişdi, daha doğrusu, özünün toposfera “ana”sını itirmişdi. Real məkanın ən sirli, ən vahiməli, ən tilsimli, ən mistik bölgəsi mağaradır. Mağara xəzinədir, elə bir xəzinə ki, burada ağla sığmayan var-dövlətlə birgə bilik cövhəri də saxlanılır. Mağaranın var-dövlətini daşımağa mifik düşüncə icazə vermir. Ancaq olar ki, bu xəzinəyə baxıb ibrət götürəsən, bilik cövhərinə yiyələnəsən, müdrikləşib gedəsən. Əksərən bu xəzinə bilik cövhərinin hər cür qiymətdən yüksək olduğunun bildiricisidir. Mağaraya oğru kimi girmək mümkün deyil. Çünki mağara elə həmin an cəza verəcək, aparılan var-dövlətə görə qisas alacaq. Nağıllarda buna misal boydan. Niyəsi də bu ki, mağara ruhların yuvasıdır, müqəddəs bir yerdir, sakral enerji zonasıdır. Mağara
ölümlə həyat,
gerçəkliklə virtuallıq arasında, iki dünya arasında ötürücüdür, yoldur, məkandan məkana keçidin
işarəsidir, bildiricisidir. Mif, əfsanə, rəvayət və hədislərə görə bir çox qəhrəmanları, peyğəmbər və müdrikləri (İbrahim, Musa, Muhamməd) məhz mağara təqiblərdən qoruyub, onlara qut, vergi, buta verib, ali müqəddəs mərtəbəyə yetirib. Deməli, mağaranın əsas funksiyası saxlamaqdır, qorumaqdır, hifz eləməkdir. O öz içini kiminləsə bölüşə bilər, qadın kimi doğa bilər: kimisə
yaşadar, kimisə
öldürər: sağ
12
qalmağın, bilgiyə sahib olmağın şərti isə yalnız niyyət paklığıdır, mənəvi-əxlaqi qüsursuzluqdur. Niyyət pak olanda bütün xilas yolları məqbuldur. Ana bətni də eynilə mağara kimi bir şeydir: mağaranın mikromodelidir. Nə qədər qəribə və təəccüblü görünsə də, maska ana bətninin və mağaranın bir sıra funksiyalarını özündə ehtiva edir: məsələn, saxlamaq, qorumaq, hifz eləmək və yaşatmaq funksiyalarını. Maska o nəsnədir ki, üzü örtür, məxfiləşdirir, qapayır; deməli, səni ələ vermir, düşmənlərin gözündən yayındırır. Elə situativ maskaların şəcərəsi də mağara adamının (ana bətnindəki uşağın) özgə dünyaya reaksiyası ilə ilişiklidir. Hərçənd burada da bir ayrı paradoks ortaya çıxır: maskalanmaq bacarıqla gizlənmək, şəraitə, mühitə öyrəşib özünü tanıtdırmamaq deməkdir. Üzü göyçək özgə dünya isə bunu heç kimə bağışlamır. Çünki Allah hər yerdə var və ondan gizlənmək olmaz. Maska isə öz gerçək məğzini məxfi saxlamaqdan ötrüdür. Maska şərti mağaradır, mağarada gizlənmiş insan deməkdir. Lakin mağaradan fərqli olaraq maska kollektivə yox, yalnız fərdə məxsusdur. Maska
fenomenal olsa belə, yenə psixoloji sipərdən başqa bir şey deyil. Burada söhbət artıq, təbii ki, sosial maskadan gedir. Sosial maska normadır, davranış etiketidir, yazılmamış qanundur. Bu qanunu pozub, öz sosial maskasını yırtıb həqiqəti bulmaq istəyən adamı
“dəli” adlandırıb gülüşürlər. İncəsənət, ədəbiyyat isə sosial maskanın qatı düşmənidir. Çünki qəhrəmanlar həmişə potensial “dəli”lərdir. Lakin və bir də lakin... situativ maska insanın ictimai dünyada xilasıdır. Yoxsa insan məhv olur. Şəxsiyyət situativ maskadır. Bizim üzümüz
13
gündə, kölgədə və işıqda min bir dəfə dəyişir. Situativ maska imaginativ mənşəlidir. Bu maska təsəvvürlə sosial
dünyanın qaynağında fərdin cəmiyyətlə kompromis variantı kimi (öncə
imaginasiyada), müdafiə
variantı kimi
meydana gəlir. Toplum içrə məhz situativ maska fərdi şəxsiyyətə çevirir, təbiəti sosial
dünyaya transformasiya edir. Fərdin psixoloji oyunlarının nəticəsində situativ maskalar çeşid-çeşid ola bilər və vəziyyətlə bağlı başqalaşar. Dəyişkənliyə meyli bizə təbiət bəxş edir. Belə ki, təbiətin özü maskalardan ibarət. Flora və faunada nə varsa, hamısı maskalı, fitrətən maskalı, genetik olaraq maskalı. Təbiətin içi situativ maskalarla dolu. Özünüqoruma instinktinin gerçəkliyidir bu. Fərd də özünü qorumaq, əlverişli həyat mövqeyində yaşamaq məqsədilə maskalanır və maskalananda şəxsiyyət olmağa imza atır. Bütün vəziyyətlərdə bu maskalar fərdin sosial
sipəri (psixoloji-imaginativ mağarası, evi) funksiyasında qalır. Bu sipər hər bir fərd üçün son dərəcə individualdır. Hər bir insanı fərdiləşdirənsə onun qorxu
və həya
müstəvisində gerçəkləşmiş yaşantıları, həyəcanlarıdır. İnsanın psixikası da elə formalaşıb ki, o heç vədə nədən qorxduğunu və nədən utandığını bildirmək istəmir. Bunu apriori zəiflik nişanəsi bilir. Hələ
XX əsrin
başlanğıcında rus
ədəbiyyatçısı Maksimilian Voloşin yazırdı ki, maska (heç şübhəsiz ki, o, situativ maskanı nəzərdə tutur) ruh fərdiliyinin əldə etdiyi ən müqəddəs nəsnədir... bu, intim
hissin toxunulmazlıq hüququdur. Qorxu
və həya
isə ən
intim yaşantılardır. Bütün imaginativ sosial (situativ maska həm də sosial maska kimi definisiya oluna bilər)
maskalar bu
yaşantıların modifikasiya formasıdır. Beləliklə, insanı fərdiləşdirən ilkin qüvvələr qorxu və həyadır. Maska qorxu və həyanı Yüklə 3,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|