Aydın Talıbzadə
Yüklə 3,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tanrı universallaşdırılmış əcdaddır.
- Maska ruhun mimikriyasıdır.
26
tarixən totemlə tanrının vizual gerçəkliyi kimi mədəniyyət müstəvisində peyda olub. Nədən ki, tanrı haradasa göyə çəkilmiş əcdaddır, əcdadın əlçatmaz (və imaginativ) bir məkana transformasiyasıdır. Tanrı universallaşdırılmış əcdaddır. Bica deyil ki, Avropanın ən çox tanınan strukturalisti Klod Levi- Sross yazırdı ki, “maska geymiş aktyor əcdadı təmsil edir”. 3 Elə buna görə də maskalar seyrçiyə (fəci və ya komik ovqat ifadəçisi olmasına baxmayaraq) hipnotik təsir göstərmək qabiliyyətinə malikdir. Maska hamıda gizli bir maraq oyadan, hər baxanı ovsunlayan və yeni ünsiyyət modulunu təklif edən bir nəsnədir. Çünki maska ecazkar əcdadı, unikal əcdadı bildirir. Əcdad hər bir şəraitdə nümunədir. Maska, eyni zamanda, tamaşaçıdan ötrü xof, qorxu mənbəyidir. Niyə? Ona görə ki, əcdad şüuraltı qatında potensial təhlükə deməkdir və maska xatırladır ki, əcdad nə vaxtsa qayıda bilər və hər nəsnəni, həmçinin hər bir fərdin varolma hüququnu öz iradəsinə tabe etdirər. Maskanın da xofu elə buradan gəlir. Bəs cəlladla bağlı necə? Hər bir uniforma maskadır, qadağanı və cəzanı
eyhamlaşdırır. Uniforma haradasa totemə yaxın olan bir nəsnədir və əcdadı təmsil eləyir. Çünki uniforma yasağın mövcudluğunu bəlirtir. Cəllad da hər şeydən öncə uniformadır. Şübhəsiz ki, maska cəllad fiquru ilə əlaqəli insanlarda yaranan xofu, qorxunu daha da artırır. Bu, bir. Maska cəlladı adi öləri insanlar sırasından fərqləndirir, onu bir növ bilərəkdən nişanlayır, bədheybətləşdirir: əgər belə demək mümkünsə, şəri simvollaşdırır. Bu, iki. Gedək üçüncüyə tərəf. Dünyada insanlar yəqin ki ən çox iki subyektdən qorxurlar: Əzraildən və Cəlladdan. Əzrail (ölüm mələyi) mifik varlıq olub tanrının hökmü ilə can alır, cəllad isə qanuna söykənən adamların. Cəzanı
(axtalanmanı) gerçəkləşdirən 27
cəlladdır. Təbii ki, dindar üçün cəlladın işi də ölüm mələyinin ayağına yozulur. Əzraili heç kəs qarğımır, cəllad isə cəmiyyətin mənhus adamı sayılır. Ol səbəbdən əksər hallarda cəllad maskası arxasında kimin dayandığını toplumda heç kim bilmir. Bu baxımdan maska cəlladdan ötrü də olduqca mühüm sipərdir. Çünki normal cəmiyyətdə normal insan üçün adam öldürən işləmək, peşəsi adam öldürən olmaq
böyük ruhi
sarsıntıdır. Maska
arxasında cəllad
öz həqiqi
yaşantılarını, duyğularını gizlədir: əks təqdirdə, o, hökmün icrası prosesinə maneə törədə bilər. Cəllad toplum içrə, əslində, peşənin yox, maskanın adıdır. Kor Femida nökərinin üzündə maska olması faktı heç də təəccüblü deyil. Maska
cəlladı onun
gerçəkləşdirdiyi əmələ
qarşı yabançılaşdırır, özgələşdirir və nəticədə cəllad qətl hadisəsini ciddi qəbul eləmir: lap teatrda olduğu kimi. Teatr semiotikasını öyrənən fransız Patris Pavi deyir ki, teatrda maska özünü tanıtdırmadan, özlgələrdən xəlvəti ətrafı
müşahidə etmək
imkanını gerçəkləşdirir 4 . Mən elə düşünürəm ki, teatrda maska həm də yabançılaşma funksiyasını yerinə yetirir. Çünki
maska personajın dünya ilə
normal münasibətlərini pozur. Əgər üz örtülüdürsə, aktyor könüllü surətdə psixoloji ifadədən imtina edir. Bu isə seyrçinin oyunçu ilə identifikasiya prosesində yad elementə çevrilir. Maska
aktyorun səhnə
davranışını da tamam yeni tərzdə modullaşdırır. qətl (edam)
haradasa elə
meydan tamaşasıdır. Gərçi cəllad özünə müəyyən mənada aktyor kimi
yanaşmasa, işinə
və gördüyünə yabançılaşmasa, qısa bir zaman kəsimində ruhi xəstəyə çevrilər. İş bu ki, aktyorun da tamaşanı gerçəklik bilməsi patologiya əlaməti sayılır. Bu da bir daha sübut eləyir ki, maska insan psixolojisini mühafizə edən vasitədir. Maskasız “mən” özünü
28
itirir, pırpız və ya qəribə adam təəssüratı oyadır başqalarında. Beləliklə, gün kimi aydındır ki, toplum içrə
maskasız keçinmək hər mənada
problematikdir. Haradasa mədəniyyət özü bütöv şəkildə maskalanmaq mədəniyyətidir. Ayrı cür də demək
mümkündür: mədəniyyət insanlar arasında ünsiyyət şəbəkəsini yaradan sistem kimi maskadan başlanır. Mədəniyyət tarixində maska ilk qanunun, ilk yasağın və davranış etiketinin simvoludur. Hətta təbiətdə belə müxtəlif canlıların maskalanma üsulu mövcuddur. Canlılar (buqələmun, kəpənək, balıq və s.) rəng dəyişmələrinin və ya plastik bədən oynaşmalarının köməyilə şəraitə uyğunlaşır və ətraf mühit içində düşməndən ötrü görünməz olurlar. Bu
hadisəyə mimikriya deyilir.
Hər bir oyun maskalanmadır, mimikriyadır. Seyrçi teatra ruhun mimikriyasına, yəni ruhun maskalarına tamaşa
etməyə gəlir;
gəlir ki,
maskaların yırtılması, üzlərdən götürülməsi, bir sözlə,
onların “süqut”u prosesində iştirak etsin. Bu baxımdan teatr maskalar sərgisidir. Səhnə
planşetinə adlamış hər hansı bir maskada ilahi başlanğıca nisbətən əcinə (şeytan) başlanğıcı daha güclü ifadə olunur və bu, tamamilə məntiqidir. Çünki səhnəyə çıxan tanrı oyun stixiyasına düşüb həməncə uşaq kimi şeytanlaşır. Teatr maskalar sərgisi kimi cəmiyyətə davranış və dəb tipləri təklif edir. Toplum içrə davranış və dəb tipini müəyyənləşdirən teatr səhnəsindən (tele və ya kinoekrandan) görünən maska-qəhrəmanlardır. Teatr maskaları dağıdır və onların yerinə yenilərini istehsal edir. Təbii ki, hərə özünə uyğun maska tipini, davranış və dəb tipini bəyənəcək və cəmiyyətdə ona bənzəməyə çalışacaq. Bununla da olacaq persona, yəni maska taxmaq hüququna malik adam. Latınca “persona” sözü aktyorun taxdığı Yüklə 3,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|