Aydın Talıbzadə
Yüklə 3,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Maska yeraltı dünya, ölülər səltənətilə ilişiklidir. Bunun qənşərində isə niqab yalnız
23
şaşırır, elə həməncə acizləşir, mütiləşir, niqabın sehrinə, psixoloji təsirinə ram olur, dönür balaca uşağa. Burada maska ilə niqab bir-birilə qütbləşir. Həqiqətən, maskada bir
oyunbazlıq, şeytanlıq nişanəsi var.
Maska-totem tanrı
və əcinə
başlanğıclarını özündə
qapsayır. Niqab
isə “ciddi”dir, “alicənab”dır, əgər belə demək caizsə, nurludur, sakraldır. Elə onun üçün də şahlar, sultanlar üzlərində niqab
gəzdirməyi fəxr
bilərdilər, yaraşıq sayardılar və bununla da müqəddəslər cərgəsində dayandıqlarını vurğulayardılar.
Maska-totem real həyat
vəziyyətlərinə birbaşa təsir göstərmək imkanından məhrum olanda, ayin, mərasim gerçəkliyində yaşamaq hüququnu, deməli, sehrini, tilsimini itirəndə, panteonlaşmaq şansını əldən verəndə ya muzeyə pənah aparır, ya teatra. Situativ maska isə teatrda ya vizuallaşır, ya da yırtılır. Teatr maskalarla oynayıb maskalı dünyaya qarşı üsyan edir. Ona görə
24
də teatr
sənəti permanent olaraq yozumdur, təfsirdir, permanent olaraq dekonstruksiyadır, nəsildən-nəsilə, dəbdən-dəbə dəyişən dünya
qavrayışının permanent olaraq reviziyasıdır, toplumun sosial-siyasi modelinin və bu modeldən görükən insan münasibətlərinin sınağa çəkildiyi yerdir. Avropa mədəniyyətində teatr
maskalarının meydana gəlib səhnəyə “çıxması” faktı şərabçılıq və üzümçülük tanrısı, başı kefdən ayılmayan tanrı, ölüb-dirilən tanrı, bir növ qədim yunanların Xızr peyğəmbəri Dionisin (Vakx, Liber) şəninə keçirilən rituallarla əlaqələndirilir. Dionis
iki dünya
arasındakı sərhəddə dayanıb və hər iki dünyanın qapıları onun üzünə açıqdır. Ölüb-dirilmək, yəni əbədi qalmaq məhz onun tanrı peşəsidir. Dionis ölüb dirilməlidir ki, dünyada həyat ritmi pozulmasın. Lakin bəşər
mədəniyyətinin tarixini diqqətlə izləyəndə aydın olur ki, ayrı-ayrı xalqların mifik təfəkkürü ölüb-dirilmək xassəsini təkcə tanrılara deyil, ən adi heyvanlara belə şamil edir. Ölüb yenidən dirilmək dəyişmək, başqalaşmaq, təzə qiyafədə zühur etmək kimi mənalandırılır. Bir çox xalqlar ilan ölümsüzlüyünün səbəbini onda görürlər ki, bu sürünən “qabıq qoyur”, qabığından çıxır, köhnə cildini
yenisilə əvəzləyir, başqalaşır, təzələnir, bir sözlə, ölüb dirilir. Qərbi Afrikanın Toqo vilayətinin sakinləri elə güman edirlər ki, qurbağalar əbədiyaşar canlılardır: quraqlıq zamanı ölürlər, yağış mövsümündə dirilirlər. Guya bir zamanlar tanrı bu
keyfiyyəti insanlara bəxş edəcəkmiş; ancaq müxtəlif əngəllər ucbatından bu xüsusiyyət tanrının insanlara xoş xəbər aparmaq üçün qasid kimi seçdiyi canlıda qalıb. Digər xalqların folklor nümunələrində də bu motiv başqa personajlarla və başqa variantlarda təkrar olunur. Əksərən ölüb dirilən, yəni mifik təfəkkürə görə
25
əbədiyaşar canlılar xtonik heyvanlardır. Ölüb- dirilmək, əslində, torpağın öz funksiyasıdır: torpaq vaxtaşırı dəyişir, yeniləşir, bir libasını çıxarıb başqa libas geyinir. Dionis də qədim yunanların xtonik tanrısı sayılır, baxmayaraq ki o, Zevslə Semelanın oğludur. Çünki bir tanrı kimi Dionisin bütün funksiyaları torpaqla bağlıdır. Məhz ol səbəbdən Dionis ölüb-dirilən tanrıdır. Ölümündən sonra dirilmək isə yeni üz tapmaq deməkdir, yeni “üz bağlamaq”, yeni “üz gətirmək” deməkdir. Aydın məsələdir ki, hər ölüb-diriləndə Dionisin yeni üzü olmalıdır. Elə ona görə də qədim yunanların teatr maskaları həmişə Dionisin üzlərini nişan verir, onun ovqat görkəmlərini bildirir. Təsadüfi deyil ki, Fridrix Nitşe yunan səhnəsinin bütün məşhur fiqurlarını (Proteyi, Edipi, Oresti və b.) Dionisin maskaları hesab edir. Məsələ burasındadır ki, Orta və
Uzaq Şərq
ölkələrinin teatr
mədəniyyəti dünyasında da maska bir qayda olaraq tanrı üzüdür. Məsələn, hind Kathakali, yapon No(h) teatrlarının tamaşalarında iştirak edən aktyor özünə ya qrimdən tanrı üzü düzəldir, ya da tanrını tanıtdıran maska taxır. Hətta hinduizmdə avatara (nüzul etmə) konsepsiyası sübut
edir ki,
ilk maskaların müəllifləri tanrılardır. Təbii ki, tanrının hər bir zühuru onun yeni maskasıdır. Qədim Misir fironları özlərinə həmişə tanrı üzü maska seçərdilər. Özünü Exnaton (Günəş tanrısı Atona gərəkli, istəkli olan deməkdir) adlandırmış IV Amenxotep arvadı Nefertitilə üzlərini Günəş
timsalında qrimlədərdilər. IV Amonxotepdən əvvəlki fironlar da üzlərinə zər çəkərdilər ki, Günəş kimi bərq vursun, işıq saçsın. Əslində isə tanrı həyatda heç kimə üzünü göstərməyib, hətta peyğəmbərlərə belə. Lakin onun (müsəlmanlardan savayı) şəklini çəkiblər, heykəlini yapıblar, bir sözlə,
maskasını düzəldiblər. Beləliklə, dairə
qapanır: maska
Yüklə 3,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|