Aydın Talıbzadə
Yüklə 3,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Namaz tanrı ilə konfidensial kosmik rabitə üçün şəxsi vəsiqədir.
- Qibləsiz ibadət yoxdur.
- MƏSCİD
- Məscid isə sanki mozaika kimi şəhəri, məkanı öz içinə yığır, onun ahəngini, ritmini modulyasiya edir.
193
gülmək, öskürmək, ağlamaq, namaz
rükətlərinin hərəkət partiturasında verilmiş davranış qəlibini pozmaq qadağandır. Heçnə müsəlmanın fikrini, diqqətini günün bu sakral ibadət dönəmlərində Allahından yayındıra bilməz. Namaz tanrı ilə
Onda belə söyləmək olar ki, məscid Allaha səcdənin icra edildiyi ibadət xalçasından başlayır... Amma mümükündür ki, bu vaxt müsəlmanın canamazı olmasın. Fars dilində “canamaz” sözü “namaz yeri” mənasını özündə qapsayır. Hərçənd möhür, möhür qabı, təsbih, daraq qabı, qiblənüma (qibləni göstərən kompas), ibadət xalçası da kompleks şəkildə “canamaz” anlamının içinə daxildir. Düzü, artıq uzun illərdir ki, Azərbaycanda “canamaz” sözü namaz yeri kimi yox, daha çox namaz atributlarının kompleksi qismində başa düşülür. Məsələnin həqiqəti bu ki, müsəlmana canamazsız, yəni namaz
atributları olmadan da ibadət etməyə icazə verilir. Müsəlman məscid olmadıqda xavrada, kəlisada namaz qılmağa iznlidir. Dəstəmaz üçün su tapılmadıqda o, torpaq, daş vasitəsilə paklaşa bilər. Möminin ixtiyarı var ki, adi bir daş parçası götürüb ondan möhür əvəzinə faydalansın. Yəni islamda ibadət namaz yerini və atriburlarını mütləq vacibliyi olan bir nəsnə saymır. Önəmli şərt üzü qibləyə dayanıb rükətləri icra
etmək, daha
doğrusu, müqəddəs duaları oxumaqdır. Hətta burada xəstə, səfərə çıxmış adamlar üçün də islam güzəştlər nəzərdə tutur. Ancaq bir şey güzəştsizdir: namaz zamanı sən mütləq qibləni bilməlisən. Qibləsiz ibadət yoxdur. İbadət müsəlmanın üzünü qibləyə çevirməsiylə başlayır... Bu o deməkdir ki, islamda ibadət müstəqim şəkildə məkanla bağlıdır. Bu fikri bir ayrı cür də səsləndirmək mümkün: islam dünyasında ibadətin şərti məkandır. İbadət məkanını müsəlmanın özü təşkil edir. Müsəlman aləmində fərdlə tanrının
194
ünsiyyətini məkan tənzimləyir. Deməli, o yerdə ki namaz qılınır, ibadət edilir, ora məsciddir. MƏSCİD İBADƏT EDİLƏN, SƏCDƏ OLUNAN YERİN MƏKAN KONKRETLİYİDİR. Lakin... və bir də lakin... Əgər mömin öz ibadəti üçün hər yerdə lokal, fərdi mikroməscid təşkil edə bilirsə, o zaman MƏSCİD bir tikili statusunda müsəlmana nədən ötrü lazımdır? Birbaşa deyim, aydın olsun, sonra keçim izahına.
karvansara ideyasını yaşadır. Di gəl ki, bununla belə... Məscid bir tikili kimi öz zahiri quruluşu, forması etibarı ilə ən qədim və primitiv memarlığa refleksiyadır. Vizual mədəniyyət sistemində öz gerçəkliyini tapmış bütün estetik formalar kişi və qadın başlanğıclarına xas obrazların müxtəlif variasiyalarda imitasiyasıdır. Məscid kompleksində də minarə
və gümbəz
məhz bu
başlanğıcları eyhamlaşdırır, onların ideal birgəliyini, törədici qüdrətini simvolik şəkildə sərgiləyir. Əvvəlcə “minarə”nin etimolojisindən başlayım. Söz “manara” sözündəndir, ilkin anlamı “od yandırılan yer” və ya “od
parıltısı salan
yer” olub.
Yəqin ki,
zərdüştlikdə od
qüllələrilə bağlıdır. Minarə vertikal duruşlu insanı da andırır, “əlif” hərfini xatırlatdığı üçün tanrını da simvolizə edir 2 . Məkan içrə minarə öz oxu ətrafında bükülmüş ehramdır. Gümbəz isə müsəlman memarlığı ansamblında üfqi istiqamətdə ortadan kəsilmiş ehramı xatırladır.
gümbəz elə bil ki hamilə qadının yumrulanmış qarnına işarədir. Minarə öz sakral enerjisini məhz gümbəz vasitəsilə məkana paylaşdırır. 195
MƏSCİD Ortaçağ memarlığının məkan “imzası”dır, onun MƏNLİK “jesti”dir, islamın şəhərə verdiyi yaşam vəsiqəsidir, dini emblemdir, işarədir. Bu işarə müsəlman məskəninin daxili enerjisini, batini gücünü, yaradıcı ruhunu həndəsi obraza, həndəsi fiqura çevirir. Müsəlman şəhəri məkanda açılmış, məkana döşənmiş məsciddir. Məscid isə sanki mozaika
fonunda müsəlman şəhəri miskin, əlacsız, sakit və məğmun görünür. Amma bu, aldadıcı təəssüratdır. Müsəlman şəhəri okeanın dibi kimi təlatümsüzdür, hərçənd... bu
səssizlik şiddətli qasırğalar törətməyə qabil. Dar,
əyrim-üyrüm küçələr, köndələn, ensiz dalanlar, biri digərinin böyründə “bitən” yastı-yapalaq evlər, hasar-çəpərli bap- balaca həyətlər müsəlman şəhərini, gərçi şair diliylə desəm, yumağa oxşadır. Hər hansı bir özgəsi bu şəhərə gələndə elə sanır ki, labirintə düşüb: məhəllələrin görkəm eyniliyi ilə rastlaşır, bənzər, əkiz binaları, qəfəsli, kiçik pəncərələri bir- birindən ayıra bilmir. Çünki məkanın fərq nişanələri ona heç nə “pıçıldamır”. Avropalı müsəlman şəhərində bir nəsnə tapmır ki, özünə oriyentir seçsin. O, hər zaman məkana xof və şübhə ilə yanaşır. Özünü sirr və məxfiliklərlə dolu bir dünyada hiss
edir və
sonucda formalar yeksənəqliyindən cana doyur, bezir. Müsəlman şəhəri həmişə açıq və həmişə qapalı şəhərdir: hamını qəbul edir, lakin təkcə öz köhnə sakinləriylə məhrəm olur. Səbəbi də bu ki, müsəlman şəhəri daimi icmadır. Müsəlman şəhəri permanent olaraq qohumlar və tanışlar şəhəridir. Burada hər zaman bir karvansara ovqatı yaşanılır. İslam dünyasında məkan konsepsiyası da müsəlmanın dünyaya məhz
bir karvansara kimi yanaşması ilə şərtlənir. Bu da sonucda ora gətirib çıxarır ki, müsəlman öz şəxsi
Yüklə 3,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|