Aydın Talıbzadə
Yüklə 3,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “köçmək”, “səfər etmək”
- (“dünya duracaq yer deyil, ey can səfər eylə!”)
- (“dünya evinin səltənəti beş gün imiş çün”) 4
- (“dünya nola, ya axirət, kim qala mülkü malına”)
- Müsəlman yaşayır ki, ibadət eləsin; ibadət eləmir ki, yaşasın.
- yəni bütün yollar məscidə gedir;
- MƏKAN İÇRƏ MƏSCİD KOMPLEKSİ ZİKR İŞARƏSİDİR, “lə ilahə
- ALLAHIN EVİ KARVANSARADIR!
196
evində belə özünü qonaq sayır və bilir ki, “köçmək”, “səfər etmək” labüddür. Onun evi,
əslində, karvansara hücrəsinin çoxsaylı invariantlarından biridir, məscidin mikromodelidir: qapıları qibləyə açılır, pəncərələri - səmaya. Günbəz formalı tavanın pəncərələrindən içəri yalnız tanrı baxır: insansa başını göylərə sarı qaldıranda bir tək Allahını görür. Otaqlar bomboşdur, yerə ya xalça, ya palaz, ya da cecim döşənib: istənilən vaxt hamısını asancana yığışdırıb ortadan götürmək olar. Divarlarda taxçalardır, sandıq üstlərində yorğan-döşəklər. Yemək süfrəsi (dəstərxan) yerə sərilir və qısa müddətdən sonra yığışdırılır. Sanki kasalar da, armudu istəkanlar da, samovarlar da universal “köç” ideyasına (“dünya duracaq yer deyil, ey can səfər eylə!”) 3 xidmət edir. Müsəlman öz ömrünü bəşəri “köç”ə (həm fiziki ölüm, həm də Axirət nəzərdə tutulur) daimi hazırlıq şəraitində yaşayır. Çünki Quran müsəlmana öyrədib ki, dünya içiboş köpük qismindədir, fanidir (“dünya evinin səltənəti beş gün imiş çün”) 4 , karvansaradır və burada əbədi heç nə yoxdur; və buradan o dünyaya heç kəs özü ilə heç nə aparmayacaq (“dünya nola, ya axirət, kim qala mülkü malına”) 5 . Müsəlmanın laqeydliyi, səbri, təmkini, biganəliyi, tənbəlliyi bu məna lokusundan təkan alır. Ol səbəbdən əsl mömin elə yaşayır ki, heç kimi və heç nəyi öz mülkiyyəti bilməsin, evini, həyətini, şəhərini tutub oturmasın. Odur ki, məişətin, məkanın heç bir qüsuru
müsəlmanı bərkdən
qıcıqlandırmır, onun
psixoloji müvazinətini pozmur. Nədən ki, əsl həyat məscid
həyətindən başlayır. Burada dünyanın faniliyi və əbədiliyi tarazlığa gəlir. Məscid qapılarından içəri girən müsəlman birbaşa Allahın himayəsinə düşür,
Allahın sığınacağını tapır, potensial əbədi rahatlığı, cənnəti bulur. Müsəlmana məscid küncü kaşanədən daha xoşdur. Məscid Allaha 197
doğru yoldur. Müsəlman yaşayır ki, ibadət eləsin; ibadət eləmir ki, yaşasın. Çünki, faktiki olaraq, istəmək, arzulamaq islam
mədəniyyətində rəsmiləşdirilməmiş yasaqdır. Elə buna görə həqiqi mömin Allahından heç nə istəmir (qul nə arzulaya bilər
ki: məgər
hər dəfə
tanrının yazdığı
gerçəkləşmir?), yalnız yorulmadan Allahını anır, fasiləsiz dua eləyir. Təsadüfi deyil ki, namaz borcdur: insan xəlq edildiyinə görə ibadətlə Allahına təşəkkür edir. Namaz bəndə üçün yox, tanrı üçündür: bir növ, Allaha ödənilən əvəzdir. Bu kontekstdə məscid müsəlmandan ötrü məkan içrə sakral meditasiya çevrəsini müəyyənləşdirir. Məscid Allah qullarının azadlıq evidir. Məhz bu məqamlara görədir ki, islam şəhərində məscidin yeri xüsusidir. Onu məkanın hər yerindən görmək olar: yad adam məscidi nişan (oriyentir) “götürüb” tanımadığı müsəlman şəhərinin gəzintisinə asudə çıxa bilər və azmaz. Çünki bütün yollar axırda onu yenə məscid qapısına gətirəcək; yəni bütün yollar məscidə gedir; çünki şəhərin hər bucağından məscid görünür; çünki minarə islam ölkələrində mayak kimi bir şeydir. Məscid hər hansı
Məscidin memarlığında bütün kosmos öz təcəssümünü tapır. Bu, düzənli bir harmoniyadır. Klassik məscid günbəzinin ən uca
nöqtəsi Allahı
(Vahid xilqətlini) eyhamlaşdırır. Günbəzin çətiri Ruhun məkanıdır, oktaqonal (səkkizguşəli) əsas
mələklər mərtəbəsidir. Dördbucaqlı bina
isə varlığı
simvollaşdırır. 6
Ortaçağ mədəniyyətində məscid kompleksi məkan içrə universumu sərgiləyir, islam qavrayışında dünya modelini vizuallaşdırır. MƏKAN İÇRƏ MƏSCİD KOMPLEKSİ ZİKR İŞARƏSİDİR, “lə ilahə 198
illə’lah” anımının plastik məkan obrazıdır. Məscidin özü sanki “lam” hərfidir ki, “əlif” hərfinə bənzəyən minarəni qoynuna alıb. Məndən öncə bu fikri, düzdür, bir qədər daha sadə və yumşaq formada, tanınan islamşünas Seyid Hüseyn Nəsr söyləyib demişdi ki,
“ibadət zamanı
səcdə etməmişdən öncə müsəlman tanrı qarşısında Allahın adının başladıığı “əlif” hərfi kimi dik dayanır”. 7
Minarə də namaz vaxtı qiyama durmuş müsəlmanın məkan obrazıdır. Müsəlman məscidi Allahın evi bilir. Deməli, məscid islam ölkələrində bir nömrəli evdir və oranın qapıları hamının üzünə açıqdır. Məscid müsəlman icmasının toplaşdığı evdir. Əgər hamı bu evə toplaşırsa, onda ev karvansara olur. Deməli, ALLAHIN EVİ KARVANSARADIR! Nədən ki, Ortaçağ
islam dünyasında MƏSCİD ÜNSİYYƏT TƏMZİMLƏYİCİSİDİR, MÜSƏLMAN İCMASININ BİRGƏLİYİNİN TƏMİNATÇISIDIR. MƏSCİD İCTİMAİ ÜNSİYYƏT BÖLGƏSİDİR. “Nə vaxtsa islam dünyasının ictimai həyatı, demək olar ki,
bütövlükdə məscidin həyətində cəmləşmişdi”. 8 Bu fikri məşhur islamşünas Oleq Qrabar söyləyib. Onda buradan belə çıxır ki, karvansara məscid invariantıdır; yəni karvansara məscid modelində yaradılıb. Amma, əslində, bu, səhv fikirdir. Məhz məscid karvansara tikili tipindən faydalanır. Çünki karvansara Şərqdə islamdan öncə də mövcud olub. Daha doğrusu, məscid karvansaranın stilizə olunmuş ideal formasıdır. İslam aləmində yaşayış
və insanlar arasındakı münasibətlər məsciddə nizamlanır. Müsəlman dünyasında o yerə ki
bir
daha onu
aydınlaşdırır ki,
məscidlə karvansaranın sərhədi şəffafdır. Ora da, bura da müsəlman üçün maksimal rahat şərait yaratmaq məqsədi güdür. Məsciddə (ibadət məqamı) mömin insan zaman içində
“əbədiyyət” fasiləsinə çıxır. Karvansaraya daxil olan müsəlman isə öz gündəlik Yüklə 3,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|