Aydın Talıbzadə
Yüklə 3,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dördüncü salamın mənası
- “Evfer”
- Bu dünya MÜTLƏQ GÖZƏLLİK və İLAHİ KAMİLLİK dünyasıdır.
241
hava ilə dolub şişir və ağ yelkənlərə bənzəyir. Elə yelkənlərə bənzəyir ki, sanki bu dəqiqə hərlənib-hərlənib səmaya
qalxacaqdır. Səmaxanada bir-birilə kəsişən kiçik və böyük dairələr əmələ gəlir. Kənardan baxdıqda sanki maddi əsası olmayan, səmavi təsvirə malik tablo alınır. Dərvişlər dayanmadan fırlanırlar, Y.E.Bertelsin bənzətməsinə görə, saatın kiçik əqrəbi kimi fırlanırlar; fırlanırlar ki, mənzil başına tez çatsınlar: həmin mənzilə ki, orada zaman və məkan duyğusu itir, gerçəklik və təxəyyül, yuxu və həyat arasındakı sərhəd aradan götürülür, əbədiyyətlə an bir-birinə bərabər tutulur, insan tanrı kimilaməkan olur. Getdikcə dərvişlərin fırlanma sürəti o qədər artır ki, hərəkətlə statika arasındakı zahiri fərq sanki yoxa çıxır. Elə bil ki, hərlənən dərvişin pozası
əbədiyyətin yeganə
və təkrarolunmaz fotoşəklidir. Bu fotoşəkil sanki qalaktikanın spiralvari formasının və dünya burulğanının inikasıdır. Üçüncü salamın sonuna yaxın10/8 ritmik qəlibində səslənən “Axsaq səmai” çalınır və dönmələr getdikcə yavaşıyır. Dördüncü
bu
salam səmazənlərin mənəvi yolçuluğunun, meracının tamamlandığını, dərvişlərin əbədiyyətə dönüşünü bildirir. Yenidən “Evfer” çalınır. 8/6 ritmik ölçülü musiqi parçası zamanı ekstaza düşənlər indi
bütün fikirlərini batinlərində cəmləşdirirlər. Elə təəssürat yaranır ki, güya dərvişlər yerin cazibəsindən qurtulub qaranlıq fəza içində ağ tənnurələrilə fırlanırlar. İnstrumental musiqi qurtardıqdan sonra “təqsim” bir daha səmaxana fəzasına hakim kəsilir. Bu, artıq finaldır, beşinci bölümdür, ikinci
hissənin tamamıdır. Hafiz avazla
Qurandan parçalar söyləyir. Indi
Şeyxin növbəsidir. O, “Hu” kəlməsi ilə bitən “Gülbəng” adlı dini duanı oxuduqdan sonra rəqs ustası ilə
242
bahəm səmaxananın ortasında fırlanmağa başlayır. İnstrumental musiqi öncə “pişrou”dan, sonra isə “Yürük səmai”dən hissələr səsləndirir. Burada Şeyx Günəşi, səmazənbaşı isə Ayı simvollaşdırır. Beləliklə, səma məclislərinin kompozisiyasında fəza cismlərinin hərəkətinin canlı şəkli alınır. Günəşlə Ay,
gecə ilə
gündüz Şeyxlə
səmazənbaşının timsalında yerlərini növbə ilə bir-birilərinə verib fırlanırlar. Ətraf sakitlikdir. Yalnız “Allah” sözünün qısaldılmış əvəzləyicisi olan “Hu...” nidasının sürəkli pıçıltısı eşidilir. Dərvişəlr gerçək varlığa laqeydlik bildirən üz ifadəsilə səmaxananı bir-bir tərk edirlər. İndi onlar tamam başqa bir dünyaya mənsubdurlar. Bu dünya MÜTLƏQ
azdan “Huva” (Odur) və “Hu” (O) pıçıltıları da eşidilməz olur. Əbədi sükut səmaxananın yeganə sahibinə çevrilir. Lakin elə bu zaman yenidən hafizin səsi eşidilir və o, “Fatihə” surəsini oxumaqla səma məclisinin sona yetdiyini bəyan edir. Göründüyü kimi səma
məclislərinin kompozisiyası çox sadədir və adi, aramsız hərlənmələrdən ibarətdir. Ancaq elə
ilk baxışdan sadə və adi təsir bağışlayan bu hərəkətləri yerinə yetirmək üçün dərvişlər Axçi Dədənin rəhbərliyi altında uzun sürən asketik təlim-məşq prosesi keçirdilər. Bu, ondan ötrü idi ki, dərvişlər mənəvi təmizliyə, saflığa çatsınlar və fırlanğıc hərəkətlərin ideal icrasına nail olsunlar. Dərvişlər Mövləvi xanəgahında 1001 gün müddətinə sığışan sınağa çəkilirdilər. Bu sınaq “çillə” adlanırdı. 1001 günlük çillə 25x40 üstəgəl 1 prinsipi üzrə qurulurdu. Dərvişlər 25 dəfə 40 gün ərzində müxtəlif sahələrdə fiziki əməklə məşğul olmalı, dilənməli və dini biliklərini artırmalı idilər; zikr praktikasını mənimsəməliydilər. Sonrakı
243
bir gün isə səmaxanada düzəldilən imtahana verilirdi. Dönən dərvişlərin səma məclisləri Ortaçağ müsəlman mədəniyyətinin virtual merac teatrıdır, simvollar teatrıdır. Biomexanika qanunlarına əsaslanan bu zikr teatrının, vəcd teatrının sadə kompozisiyası çərçivəsində poeziya, musiqi, rəqs, natiqlik sənəti, hətta kalliqrafiya belə vahid bir inkişaf xətti ətrafında yüksək gözəllik və ölçü duyğusu ilə sintez olunur. Vahid inkişaf xəttinin, konkret məqsədin, teatral obrazlılığın, dəqiq ritmik strukturun, güclü sintezin mövcudluğu səma məclislərini teatr tamaşaları ilə qohumlaşdırır. Şərq teatrının aparıcı prinsiplərinə söykənən mistik-dini pafoslu səma məclislərinin struktur elementlərində, onların
ard-arda düzülmə
münasibətlərində Orta
əsrlər müsəlman mədəniyyəti üçün xarakterik dünya modelinin, sufi kosmoqoniyasının qrafik sxemini görmək mümkündür. Bu məclislərin dini təfəkkürlə sıx əlaqəsinə baxmayaraq onlar Orta yüzillərin demokratik xarakterli mədəniyyət hadisəsi olub əsas etibarı ilə şəhər əhalisinin, sənətkar təbəqəsinin ovqatını əks etdirmişdir. Hətta Mövlananın vaxtında səmaxanalarda qadın zikrləri də keçirilmişdir. Əksər hallarda səma məclisləri bollu
yemək-içməklə müşayət
olunmuşdur. Bu faktın özü də mövləvi zikrlərini, dərvişlərin səma məclislərini Şərq teatrı müstəvisində öyrənməyə bir şans verir.
Yüklə 3,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|