Aylaklığa Övgü
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
| ‘YARARSIZ’ BİLGİ
Arkadaşlarını ele vermek suretiyle yükselerek kal burüstü bir adam haline gelmiş olan Francis Bacon, ‘bil ginin kudret olduğunu’ savunmuştu; bu, hiç kuşkusuz, olgunluğa ulaşmış bulunanların deyimlerle edindikleri bir derstir. Ne var ki, bu BÜTÜN bilgiler için doğru de ğildir. Thomas Browne, sirenlerin ne türküsü çağırdıkla rını bilmek istiyordu, ama sirenlerin türküsünü tespit edebilseydi, bu ona yargıçlıktan, ilinin Yüksek Şeriflik makamına terfi edebilmek olanağını kazandırmayacaktı. Bacon’un sözünü ettiği bilgi, bilimsel adını verdiğimiz bil gidir. Bacon bilimin önemi üzerinde kuvvetle dururken, Arapların ve Ortaçağ başlarının geleneğini bir gecik meyle sürdürmüş oluyordu, zira Arapların geleneğine, Ortaçağ geleneğine göre bilgi başlıca, hepsi de fennin kol ları olan astroloji, simya ve farmakolojiden ibaretti. Bil gili adam demek, bu dallar üzerindeki çalışmalarını ta mamlayarak sihirli güçler kazanmış olan adam demekti. On birinci yüzyıl başlarında Papa II. Silvester’in b ir si hirbaz olduğuna, şeytanla dost olduğuna herkesin inan masının biricik nedeni, Papa’nın kitap okuyan bir insan oluşuydu. Shakespeare zamanında sadece bir fanteziden ibaret olan Prospero, hiç değilse büyücülük kudreti bakı mından, yüzyıllardan beri herkesin kabul edegelmiş bu lunduğu bilgili adam kavramını temsil ediyordu. Bacon fennin, önceki çağlarda yaşayan büyücü, falcı ve sihir bazların rüyalarinda bile göremeyecekleri kadar kudret li bir sihirbaz değneği sağlayacağına —şimdi anlıyoruz ki, haklı olarak— inanıyordu. Ingiltere’de Bacon döneminde en yüksek noktasına ulaşmış olan Rönesans içinde, yalnızca yarar gözeten bil gi kavramına karşı bir başkaldınş vardır. Yunanlılar Ho- m er’den zevk aldıkları için, tıpkı bizim müzikhol şarkı larını belleyişimiz gibi, bir şey öğrenmekte olduklarını farketmeksizin Homer’i çok iyi bellemişlerdi. Ne var ki, on altıncı yüzyıl insanları önce dil konusunda derin bir bilgi edinmeden Homer’i anlamsya başlayamazdı. On al tıncı yüzyıl insanları Yunanlılar’a hayrandılar ve Yunan lıların zevk aldığı şeylerden yoksun kalmak istemiyor lardı; bundan dolayı, gerek klâsikleri okuma yönünden, gerek bunun kadar makbul tutulamayacak bakımlardan Yunanlılar’ı kopya ettiler. Rönesansta bilgi, en aşağı içki ve sevişmek kadar, ‘joie de vivre’in * bir parçasıydı. Ve bu, yalnız edebiyat alanmda değil, daha katı incelemeler de de böyleydi. Hobbes’un Euclid’le ilk temasımn öykü sünü herkes bilir: kitabı açıp da bir rastlantı eseri Pisha- gor teoremiyle karşılaşan Hobbes, ‘Yahu bu olamaz’, di ye bağırmış ve kanıtlan geriye doğru okuyarak en sonun da aksiyoma varınca, aklı yatmış. Bunun Hobbes için şe hevî hazla dolu bir an olduğundan ve Hobbes’un o anda geometrinin alan ölçmekteki yaran düşüncesini aklının köşesinden bile geçirmediğinden kimse kuşku duyamaz. Antik dillerin uygulama alanında kullanılabilme ola nağını, teolojiyle ilgili olarak Rönesans’m bulduğu bir ger çektir. Klâsik Latinceye duyulan yeni ilginin ilk sonuç- lanndan biri, Papalık makamından verilen düzmece buy- ruklann saygınlığının sıfıra indirilişi ve Konstantin’in Hıristiyanlığa kazandınlışı olmuştu. Vulgate ve Septua- gint’de * ortaya çıkarılan yanlışlar, Yunanca ve İbranice- yi protestan ilâhiyatçılarının polemik araçlan arasmda zorunlu öğeler haline getirdi. P uritanlann Stuartlara, Ciz- vitlerin de Papayla ittifaka sırt çeviren hükümdarlara karşı direnişlerini haklı göstermek için, Yunanın ve Ro- ma’mn cumhuriyetçi ruh taşıyan özdeyişleri canlandırıl dı. Ne var ki, bütün bunlar, Luther’den hemen hemen bir yüzyıl önce İtalya’da tam anlamıyla hızım almış bulunan klâsik bilginin canlandınlışı hareketinin nedeni olmak tan çok, sonucuydu. Rönesansı doğuran bellibaşlı güdü, cahillik ve kör inançlar akim gözlerine at gözlüğü taktığı sürece kaybedilmiş olan bir zenginliğin, sanatta ve düşü nüşte özgürlüğün, kafa zevkinin tekrar kazanılması arzu- suydu. Yunanlıların, dikkatlerinin bir bölümünü felsefe, geometri ve astronomi gibi salt edebî ya da artistik olma yan konulara ayırdıkları anlaşıldı. Bundan dolayı, bu ça lışmalara saygı gösterildi, öbür bilimlere karşı ise daha kuşkulu bir tutum takınıldı. Gerçi Hippocrates ve Galen adlan tıbba bir onur katıyordu; ama araya giren dönem içinde tıp hemen hemen sadece Araplarla Yahudilerin uğ- raştıklan bir konu olmuş ve ayrılmaz bir biçimde büyüy le kanşmıştı. Paracelsus gibi adamların güvenilmez ün leri de buradan geliyordu. Rengi tıbbmkinden de bulanık olan kimya ta on sekizinde yüzyıla kadar saygıdeğer bir nitelik kazanamadı. Bir beyefendinin entellektüel araçlanm n Yunanca, Latince ve bir parçacık geometriyle onun yanısıra azıcık da astronomi bilgisi olduğu düşüncesi işte bu yoldan yer leşmiştir. Yunanlılar geometriyi uygulama alanında kul- lanmadık yer bırakmadılar, astronomi için ise, o da ast roloji kılığı içinde olmak üzere, ancak çöküş dönemlerin de bir kullanma alanı buldular. On altıncı Ve on yedinci yüzyıllarda matematik esas itibariyle Helenlerde olduğu gibi hiçbir çıkar gözetilmeksizin, bir uygulama alanı dü- şünülmeksizin incelendi ve büyücülükle ilişkileri dolayı sıyla saygınlıklarım kaybetmiş bilimlere pek iltifat edil medi. Daha geniş ve daha pratik bir bilgi kavramına doğ ru yönelmiş ve on sekizinci yüzyıl boyunca derece dere ce sürmüş olan değişikliği, bu dönemin sonunda, Fransız Devrimi ile makineleşmedeki gelişim birdenbire hızlan dırdı ve Fransız Devrimi beyefendilere yakışır kültüre bir darbe indirirken makineleşmedeki gelişim de beye fendilere yakışmaz marifetlere yepyeni ve olağanüstü de recede geniş bir uygulama alanı açtı. Geçen yüz elli yıl boyunca insanlar «yararsız bilgi»nin değerinin ne oldu ğu sorusunu gittikçe daha çok kurcalamışlar ve gittikçe daha çok, sahip olmaya değer biricik bilginin toplum İk tisadî hayatının şu ya da bu bölümüne uygulanabilir bil gi olduğu inancına varmışlardır. Yararcı bilgi görüşü varlığını yalnız Fransa ve İn giltere gibi geleneksel eğitim sistemleri olan ülkelerde, o da ancak kısmen koruyabilmiştir. Meselâ üniversitelerde Çin klâsiklerini okumuş olup da, Modern Çin’in yaratıcısı Sun Yat-sen’i yakından tanımayan profesörler hâlâ bu lunmaktadır. Hâlâ bazıları vardır ki, tarihi sadece arı üs lûp sahibi yazarların aktardığı kadarıyla, yani Yunanis tan ’da İskender’e, Roma’da da Neron’a kadar olan ilkçağ tarihini bilirler de, ilkçağ tarihinden çok daha önemli olan daha yakın tarihi, sırf bu tarihi aktaran tarihçilerin ede bî yanları güçlü olmadığı için öğrenmek istemezler. Bu nunla birlikte Fransa ve İngiltere’de bile eski gelenek can çekişmektedir, Rusya ve Birleşik Devletler gibi çağları na daha iyi ayak uyduran ülkelerde ise tamamiyle orta dan kalkmıştır. Meselâ Amerika’da eğitim komisyonları, çoğu insanın iş yazışmalarında kullandığı kelimelerin to pu topu bin beş yüz tane olduğuna işaret eder ve buna göre bütün geri kalan kelimelerin okulların ders prog ramlarından çıkarılması gerektiğini bildirir. Bir İngiliz icadı olan ‘Basic Englich’ * daha da ileri gider ve kelime dağarcığında bulunması zorunlu kelime sayısını sekiz yü ze indirir. Konuşmanın estetik değer ortaya koyabilme yeteneğine sahip bir şey olduğu kavramı ölmekte, bunun yerini, kelimelerin bütün amacının pratik bilgi aktarmak olduğu düşüncesi almaktadır. Rusya’da pratik amaçlar peşinde koşanlar bu işi Amerika’dakine oranla daha can dan yürekten yapmaktadırlar: buradaki eğitim kuram la rında her öğretilenin, eğitim ya da yönetim alanındaki birtakım açık amaçlara hizmet etmesine çalışılır. Bundan paçasını kurtaran biricik konu teolojidir: Diyalektik ma teryalizmi burjuva metafiziğinin eleştirmesine karşı sa vunabilmek için bazı kimseler kutsal yazıları Almanca aslından okumak, bazı profesörler de felsefe öğrenmek zo rundadırlar. Ne var ki, ortodoks düşünüş daha güçlü bir biçimde yerleşmekte olduğundan, bu ufacık gedik de tı kanacaktır. Bilgi her yerde, iyiliği kendi içinde bulunan bir şey, ya da genellikle daha geniş, daha insancıl bir hayat gö rüşü yaratma aracı değil, sadece, teknik ustalığın ayrıl maz bir parçası sayılır hale gelmektedir. Bunun bir nede ni de, bilimsel, teknik ve askeri zorunluk yüzünden top lumun eskisine oranla daha bir bütünleşmiş hale gelişi dir. Eskisine oranla şimdi toplum içinde daha büyük bir karşılıklı bağımlılık ve dolayısıyla bir insanı komşuları nın yararlı bulduğu biçimde yaşamaya zorlayan daha bü yük bir toplumsal baskı vardır. Çok zengin ailelere men * Bir çeşit basit, İngilizce öğretme yöntemi. sup olanlar, ya da (İngiltere’de) eskilikleri yüzünden bi rer andaç sayıldıkları için dokunulmazlık kazananlar dı şında kalan eğitim kurum lan, paralarını diledikleri gibi harcamaya mezun olmayıp, hüner kazandırmak ve bağlı lık aşılamak suretiyle yararlı b ir amaca hizmet ettikleri konusunda Devlet’i inandırmak zorundadırlar. Bu, zorun lu askerliğe, izci örgütüne, siyasal partilerin kuruluşuna ve siyasal tutkunun Basın tarafından herkese bulaştm l- masına yol açan aynı akımın temelli bir parçasıdır. He pimiz eskisine oranla yurttaşlarımızla daha yakından il- giliyizdir, eğer erdem sahibiysek onlara iyilikte bulun mak ve herhalde onlann bize iyilik etmelerini sağlamak isteriz. Aldığı zevk nitelik bakımından ne kadar incelmiş olursa olsun, kimsenin tembel tembel hayattan zevk al ması hoşumuza gitmez. Herkesin büyük davaya (bu bü yük dava her ne ise) yardım konusunda, bir şeyler yap ması, hele kötü adamlar bu büyük davaya karşı çalıştık- la n için, mutlaka bir şeyler yapması ve bu karşı çalış-- m alann durdurulması gerektiğine inanırız. Kafamızın boş zamanı, dolayısıyla da, bizce önemli sayılacak herhangi bir şeyle savaşmamızda yardımcımız olacak niteliktekiler dışında bilgi edinmeye yetecek zamam yoktur. Dar çerçeveli yararcı eğitim görüşünden yana söyle nebilecek pek çok şey vardır. Geçimi sağlamaya başlama dan her şeyi öğrenmeye vakit yoktur, ‘yararlı’ bilgi de hiç şüphesiz çok yararlıdır. Modem dünyayı yapan bu ya rarlı bilgidir. Bu bilgi olmasa, makinelerimiz, otomobil lerimiz, demiryollanmız ya da uçaklarımız olmazdı; şu rasını eklemek gerekir ki, modem reklâmcılık ve modem propaganda da olmazdı. Modem bilgi, sağlık alanında bü yük gelişmeler doğurmuş, aynı zamanda da koca bir şe h ir halkım zehirli gazlarla yok etme yolunu bulmuştur. Dünyamızı eski zamanlardan ayıran belirgin nitelik her ne ise, bunun kaynağı ‘yararlı bilgi’dedir. Hiçbir toplum henüz buna yeteri kadar sahip değildir ve eğitimin bunu sağlama yolunda çalışmaya devam etmesi gerektiğine hiç kuşku yoktur. Aynca şurasını da kabul etmek gerekir ki, gelenek sel kültür eğitiminin büyük bölümü budalaca şeylerden ibaretti. Okul öğrencileri yıllar boyu Latin ya da Yunan dili grameri öğrenmeye çalışırlar, sonunda ise (birkaçı dışında) bir Latin ya da Yunan yazarını okumalarını sağ layacak ne yetenek ne de isteği elde edebilirlerdi. Modem diller her bakımdan, Latince ve Yunanca’ya tercih edilir. Modern diller sadece daha yararlı değildirler, aynı za manda, çok daha kısa zaman içinde çok daha fazla kül tü r verirler. On beşinci yüzyılda, okunmaya değer ne var sa hepsi, eğer İtalyanca değilse, ya Latince ya da Yunan ca olduğundan, bu yüzyılda yaşayan b ir İtalyan için La tince ve Yunanca kültür kapısını açan biricik anahtardı. Ne var ki, on beşinci yüzyıldan zamanımıza kadar çeşitli modem dillerde büyük edebiyatlar boy vermiş ve uygar lığın gelişmesi o derece hızlı olmuştur ki, sorunlarımızı anlayabilmek bakımından modem ulusları ve onların nis peten yeni tarihlerini bilmenin sağladığı yarar yanında, antikiteyi bilmenin sağlayacağı yarar devede kulak kalır. Geleneksel eğitim yapan okul öğretmeninin, bilgide can lanış döneminde hayranlıkla karşılanan görüş açısı, on beşinci yüzyıldan bu yana dünyanın yaptıklarını görmez likten geldiği için, aşırı derecede daralmıştır. Doğru dü şünülecek olursa, gerçekten de, kültüre yalnız tarih ve modem diller değil, bilim de hizmet eder. Bundan dolayı, geleneksel öğretim programlarını savunmaksızın, eğiti min doğrudan doğruya yarar gütmekten başka amaçlan da olması gerektiği tezini öne sürmek mümkündür. Ya rarlılığı da, kültürü de daha geniş bir görüşle düşündüğü müz zaman görülecektir ki, bunlann uyuşmazlığı, h er bi rinin fanatik savunucularının sandığından daha azdır. Bir de, kültürün ve dolaysız yararlılığın birleştirile- bildiği hallerden ay n olarak, teknik yeterliliğe hizmeti dokunmayan cinsten bilgiye sahip olmanın sağladığı do laylı yarar vardır ki, bu da çeşit çeşittir. Bu cins bilgi edinme yolunda atılan adımların daha çok özendirme gör mesi sayesinde ve aynca, meslekî hedeflerden başka amaç gütmeyen uzmanlık çalışmalarının amansızca tem posunun yavaşlatılması yoluyla, modern dünyanın en kö tü yanlarından bazılarının düzeltilebileceği kanısındayım ben. Bilinçli eylem bütünüyle bir tek belirli amaç üzerin de toplandığı zaman, pek çok insanda bunun kesin sonu cu olarak bir dengesizlik ve bu dengesizliğin yanısıra si nir bozukluğu başgösterir. İkinci Dünya Savaşı’nda Al man politikasını yöneten adamlar birtakım hatalar işle diler; meselâ bunlardan bir tanesi, Amerika’yı müttefik ler safına iten denizaltı saldırılandır. Bu konu üzerine ilk defa eğilen herhangi bir kimse, bunun hata olduğunu görebilir, ne var ki, Alman politikasının yöneticileri, ka falarını hep bir noktaya vermelerinin ve hiç tatil yap- mamalannm bir sonucu olarak sağlıklı yargıda buluna madıklarından, bunu göremediler. İnsan gruplannm, do ğal dürtüleri uzun süre baskı altında tutan işlere giriş tikleri her yerde aynı durum görülebilir. Japon emper yalistlerinde de, Rus Komünistlerinde de, Alman Nazi- lerinde de hep gergin bir fanatizm vardır ki, bu başarıl mayı bekleyen birtakım büyük işlerden ibaret bir zihin dünyası dışında yaşantıları olmamasından ileri gelmek tedir. Bu büyük işler, fanatiklerin sandıklan kadar önem li ve iyi olduğu zaman bunların sonuçlan da görkemli ola bilir; ne var ki, birçok örneklerde görüş darlığı, çok bü yük bazı karşı güçleri göze ya hiç göstermemekte, ya da cezalandırılması, terörle karşılanması gereken şeytan işi olarak göstermektedir. En aşağı çocuklar kadar büyük lerin de oyuna, yani, zaman zaman, o anda vereceği zevk ten başka hiçbir amaç taşımayan eylemlere ihtiyaçları vardır. Ama eğer oyun kendi amaçlarına hizmet edecek se, çalışmayla bağlı olmayan hususlara ilgi duymak ve bunlardan zevk almak şarttır.' Şehirli modem insanların eğlenceleri gitgide daha edilgin gitgide daha kolektif olma ve başkalarının usta lıklı eylemlerine edilgin bir şekilde seyirci kalmaktan iba ret hale gelmektedir. Kuşkusuz, eğlencenin böylesi bile hiç yoktan iyidir; ama eğitim sayesinde, işle bağlı olma yan cinsten çok daha zengin ve zekice meraklar edinmiş bir toplumun zevkini çıkarabileceği eğlenceler kadar iyi değildir. İnsanlığın makinelerin verimliliğinden yararla nabilmesini sağlayacak daha iyi bir İktisadî örgütlenme, daha çok boş zaman kalmasma yol açardı; boş zamanın çoğu ise, hatırı sayılır beyinsel çalışmaları ve merakı olan lar dışında, insanlara sıkıcı gelir. Boş zamanı bulunan bir toplumun mutlu olabilmesi için bu toplumun eğitilmiş, hem de. teknik bilginin dolaysız yararı kadar, beyinsel zevk de gözönünde bulundurularak eğitilmiş bir toplum olması gerektir. Başarılı bir biçimde sindirilmiş bilgi içindeki kültür öğesi, bir insanın düşünce ve isteklerinin karakterine bi çim verir, bu düşünce ve isteklerin sadece o insanın en önde gelen ihtiyaçları bakımından önem taşıyan konula ra değil, hiç değilse kısmen, o insanın önde gelen çıkarla rı dışında kalan geniş konulara da yönelmesini sağlar. Bilgi sayesinde belirli birtakım yetenekler kazanınca, in sanın bu yeteneklerini topluma yararlı olacak yolda kul lanacağı düşüncesi şimdiye dek rahatlıkla kabul edilegel- miştir. Dar görüşlü yararcı eğitim kavramı, bir insanın yetenekleri kadar amaçlarını da eğitmek zorunluğu bu lunduğunu gözden kaçınr. Büyük küçük, insan doğasın da, çeşitli biçimlerde kendini gösteren hatırı sayılır bir zalimlik öğesi vardır. Okulda oğlanlar yeni gelen bir öğ renciye, ya da elbiseleri pek alışılmamış biçimde olan b i rine kötü davranma eğilimindedirler. Pek çok kadın (epey ce de erkek) kötü niyetli dedikodularla, ellerinden geldi ği kadar acı verirler hemcinslerine. îspanyollar boğa gü reşine bayılırlar; îngilizler avcılık ve atıcılıktan zevk alır lar. Aynı zalimlik dürtüleri, Almanya’da Yahudi, Rusya’ da da kulak * avı ile çok daha ciddi biçimler almaktadır. Emperyalizmin her türlüsü, zalimlik dürtülerinin rahat ça boşalacağı alanlar yaratır ve savaşta bu dürtüler en yüce kamu görevi olarak kutsanır. Gerçi çok yüksek eğitim görmüş kişilerin de bazen zalim olduklarını kabul etmek gerekir, ama hiç şüphe yok ki, bunlar arasından zalim, kafaları işlenmemiş in sanlar arasındakine oranla pek seyrek çıkar. Okulda h er kese çatan oğlanlar arasında beyinsel yeteneği ortalama bir düzeyde olanına pek seyrek rastlanır. Bir linç olayın da gözü dönmüşlerin başını çekenler çok kere son dere ce cahil adamlardır. Bunun nedeni, kafaların eğitilmesi nin mutlaka olumlu insancıl duygular uyandırabilmesin- de değildir; gerçi öyle de olabilir, ama asıl neden, eğitil miş kafaların, komşulara kötülük etmekten daha başka şeylere merak duymasmda, kendine güvenme duygusunu insanlar üzerinde egemenlik kurmaktan başka kaynaklar da arayıp bulmasındadır. Genellikle insanlar tarafından en çok arzulanan iki şeyden birincisi iktidar sahibi olmak, İkincisi de hayranlık uyandırmaktır. Cahil kişiler b ir ku ral olarak bunların her birini, fiziksel üstünlük elde et mek suretiyle gaddarca yollardan başarır. K ültür ise in sana iktidarı daha az zararlı biçimlerle kazandırdığı gibi, hayranlığı da, hayranlığa daha layık yollardan uyandır ma olanağım sağlar. Galile, dünyayı değiştirmek bakımın- dan herhangi bir hükümdardan çok fazlasını yapmıştır; Gaîile’nin iktidarı ise, kendisine eza cefa edenlerin ikti darını çok aştı. Bundan dolayı da Galile, karşılık olarak kendisine eza cefa edenlere aynı şeyi yapmayı amaç edin medi. ‘Yararsız bilgi’nin en önemli üstünlüğü belki de, de rin düşünme alışkanlığı yaratmaya yardımcı oluşundadır. Dünyada herhangi bir eyleme girmeden önce düşünmek ihtiyacını duyan insan çok azdır, hem de sadece, eyleme girmeden önce gerektiği kadar düşünmeyi gerektiren du rumlarda değil, aynı zamanda, düşünüldüğü takdirde bel ki de düşüncenin bize o eyleme hiç girmemeyi salık vere ceği bazı durumlarda da bu böyledir. İnsanlar bu konuda yan tutmalarım çeşitli tuhaf biçimlerde gösterirler. Me- fistofeles genç öğrenciye kuramın kurşunî, ama hayat ağa cının yeşil olduğunu söyler, herkes de bu lafı, sanki Goet- he’nin toy bir öğrenciye şeytanın ağzından söylediği ve ancak şeytanın ağzına yakıştırdığı bir fikir değilmiş de, Goethe’nin kendi fikriymiş gibi alır kullanır. Hamlet ey lemsiz düşünceye karşı korkunç b ir uyarma olarak ka bul edilir de, Otello’yu kimse düşüncesiz eyleme karşı bir uyarma saymaz. Bergson gibi profesörler, pratik insan lara olan bir çeşit züppece hayranlıkları yüzünden, felse feyi yerin dibine batırarak, hayatın en üstün anlarının bir süvari hücumunu andırması gerektiğini ileri sürerler. Ben kendi hesabıma eylemin en üstününü, evrenin ve insan ka derinin derinliğine algılanmasından doğan eylem olarak kabul ederim, yoksa, insanın kendi kendini romantik, ama oransız bir biçimde kabul ettirmesi amacına yönel miş tutkulu bir içtepiden doğan eylem olarak değil. Zev ki eylemden çok düşüncede arama alışkanlığı, bilgece ol mayan davranışlara ve aşın iktidar aşkına karşı bir ko ruyucu olduğu kadar, insanın talihsizlik anlannda ağır başlılık ve sükûnetini, tasalar arasında kafa huzurunu korumasına yarayan araçtır da. Yalnız kişisel nitelikli amaçlara yönelmiş bir hayat büyük ihtimalle, er ya da geç, çekilmez derecede ıstırap verici olacaktır; hayatın trajik yanlarına ancak, daha geniş ve daha az korkunç dünyalara açılan pencereler sayesinde dayanılabilir. Derin düşünme alışkanlığına 3ahip b ir kafanın, en hafifinden en ciddisine kadar çeşitli üstünlükleri vardır. Pireler, treni kaçırmak, iş alanında karşılaşılan terslikler gibi ufak tefek can sıkıcı olaylarla başlayalım. Bu gibi tasalar, kahramanlık üzerine, ya da bütün insan sıkıntı larının geçici olduğu üzerine derin derin düşünmeyi hiç gerektirmese bile, yine de bunların yol açtığı sinirlilik pek çok insanın neşesini kaçırmakta, yaşama zevkim boz maktadır. Bu gibi durumlarda, o anın tasasıyla gerçek ya da hayalî bağlantısı bulunan, kenara köşeye sıkışmış bilgi kırıntılarında pek çok avuntu bulunabilir; bulunma sa bile, hiç değilse bu bilgiler, içinde bulunan tasalı anı insana unutturm aya yarayabilir. Öfkeden gözü dönmüş kimselerin saldırısına uğranıldığı zaman, Descartes’m ‘Tutkular Üzerine Risale’ adlı eserindeki «öfkeden kıp kırmızı kesilenlerden çok niye öfkeden bembeyaz kesilen lerden korkulmalıdır?» başlıklı bölümü hatırlamak hoş olur. Bir kimse uluslararası işbirliğini sağlamakta karşı laştığı güçlüklerden ötürü sabırsızlığa kapıldığı zaman eğer azizlik mertebesine yükselmiş Kral IX. Louis’yi; bu Kralm, haçlı seferine çıkmadan önce, Binbir Gece Masal larında görülen, dünyadaki kötülüklerin yarısını kendin- ^ de toplamış Dağların İhtiyarı ile nasıl işbirliği ettiğini ha tırına getirirse, sabırsızlığı kalmaz. Kapitalistlerin açgöz lülükleri ezici bir hal aldığı zaman, insan, cumhuriyetçi lik erdeminin simgesi Brutus’ün bir site halkına nasıl yüzde kırk faizle ödünç para verdiğini ve site halkı faizi ödeyemeyince sırf bu siteyi kuşatmak için nasıl özel bir ordu kiraladığını hatırlayarak bir anda avunabilir. Meraklı bilgiler sadece tatsız şeyleri daha tatsız ha le getirmekle kalmaz, aynı zamanda tatlı şeyleri de da ha tatlı kılar. Zerdali ile kaysının ilk olarak Çin’de, Han sülâlesinin ilk dönemlerinde yetiştirildiğini; Büyük Kral Kaniska’m n aldığı Çinli tutsakların bunlan Hindistan’a soktuğunu, zerdali ile kayısının oradan da İran’a yayıla rak, İsa’dan sonra birinci yüzyılda Roma İmparatorluğu* na ulaştığım; kaysı erken olgunlaşan bir meyve olduğu için ‘apricot’ (kaysı, zerdali) kelimesinin ‘precocious’ (er ken gelişmiş) kelimesi ile aynı Latince kökten geldiğini; ‘apricot’ kelimesinin başındaki ‘A’ harfinin yanlışlıkla bir etimoloji hatası olarak eklendiğini öğrendiğimden be ri kaysı ve zerdaliden daha çok zevk alıyorum. Bütün bu bildiklerim bu meyveyi benim için daha lezzetli hale ge tiriyor. Yüzyıl kadar önce birtakım iyi niyetli insanseverler, ‘yararlı bilginin yayılması’ amacıyla demekler kurdular, bunun sonucunda ise ‘yararsız’ bilginin lezzetini değer lendiremez oldular. Melankoliye düşecek gibi olduğum bir gün tamamiyle rastlantı eseri, Burton’un ‘Melankolinin Anatomisi’ adlı eserini açmış ve ‘melankoli maddesi’ diye bir şeyin var olduğunu, ama bazıları bunun dört durum dan doğabileceğini düşünürken, ‘Galen’in, melankoliyi sa dece üç durumun yarattığı, soğuk mizacın bunların dı şında kaldığı fikrinde olduğunu ve Valerus ile Menardus’ un da Montanus, Fuscius ve Montaltus gibi Galen’in bu fikrini doğru bulup desteklediklerini öğrendim. ‘Beyaz nasıl siyah olabilir?’ diyor onlar. Cevapsız kalan bu so ruya rağmen, Saksonya Kralı Hercules’ün, Cardan’ın, Guianerius’un ve Laurentius’un karşıt fikirde olduklarını söylüyor bize Burton. Bu tarihsel düşünceler arasında ya tışan melankolim, ister üç durumdan, ister dört durum dan doğmuş olsun, geçti gitti. Ne v ar ki, kültürün sağladığı hafif karakterdeki zevkler pratik hayatın hafif karakterdeki tasalarından bir kurtuluş olarak yer tutarken, derin düşünüşün daha önemli olan erdemleri de, ölüm gibi, acı ve zulüm gibi, ulusların gereksiz felâketlere körü körüne kendilerini atışları gibi, hayatın daha büyük kötülükleriyle ilişkilidir. Dogmatik dinde artık avunma bulamayanlar eğer haya tın tozlu, haşin olmasını, kendini kabul ettirme yolunda atılan gülünç adımlarla dolu olmasım istemiyorlarsa, bun lar için dinin yerini alacak başka bir şey gereklidir. Şim diki halde dünya, her biri kendi çıkarından başka bir şey düşünmeyen, her biri bir santim gerilemektense uygarlı ğı yıkmaya razı, hiçbiri insan hayatına bir bütün olarak bakamayan, öfkeli gruplarla dolu bulunuyor. Bu dar gö rüşlülüğe hiçbir teknik eğitim panzehir sağlayamaz. Me selenin birey psikolojisi oluşu oranında, bu dar görüşlü lüğün panzehiri de tarihte, biyolojide, astronomide ve in sanın kendine saygısını öldürmeksizin bireyin kendini uy gun perspektiften görmesini sağlayacak bütün öteki in celeme konularındadır. Gerekli olan ve aranılan, şu ya da bu belli bilgi parçasında değil, bir bütün olarak insan hayatının amaçlan kavramını ilham edecek cinsten bil gide; yani, sanat ve tarihte, kahraman bireyle-rin hayat larını bilmekte ve insanoğlunun evrendeki tuhaf denecek kadar rastlantısal ve gelip geçici durumunu az çok an layabilmekte yatar — insancıl niteliği belirgin olan şey lerden duyulan gururun doyurulmasını mümkün kılan bu şeylerin tümünde yatar; görebilme ve bilebilme gücünde, yüce ruhlulukla duyabilme, anlayışla düşünebilme gü cünde yatar. Bilgeliğin rahat gelişip boy vermesine en el verişli ortam, kişilik dışı duygu ile birleşmiş geniş algı lardır. Her zaman acılarla dolu olan hayat zamanımızda bundan iki yüzyıl öncekine oranla çok daha büyük acı larla doludur. Acıdan kaçmak için atılan adımlar insan- la n yüzeyselliğe, kendi kendini aldatışa, sınırsız kollek- tif efsaneler icat etmeye sürüklüyor. Ne var ki, bu bir anlık gelip geçici hafiflemeler son duruşmada ıstırap kay naklarım artırm aktan başka bir işe yaramıyor. Gerek bi reysel talihsizliğin, gerek kamunun uğradığı talihsizliğin üstesinden ancak, irade ve zekânın karşılıklı olarak bir birini etkilediği bir süreçle gelinebilir: iradenin rolü kö tülükten ya da doğru olmayan bir çözümü kabul etmek ten sakınmak, zekânın rolü ise kötülüğü anlamak, eğer tedavisi varsa tedavi yolunu bulmak, eğer yoksa, kötülü ğü ilişkileri içinde görerek, kaçınılmaz kabul ederek ve başka diyarlarda, başka çağlarda ve yıldızlararası uzayın dipsiz uçurumunda, kötülüğün ötesinde ne bulunduğunu hatırlayarak kötülüğü katlanılır hale getirmektir. |