Az rbaycan Respublikas t hsil Nazirliyinin

70

Yo luxmuş  insan  və  heyvanlar  yoluxucu  xəstəliklərin  amilləri 

üçün təbii sahibdirlər, onlardan patogen mikroor qanizmlər sağ-

lam insanlara keçə bilər, ona görə də onlar yoluxucu xəstəliyin 

mənbəyi adlanırlar.

Qeyd  etdiyimiz  kimi,  yoluxucu  xəstəliyin  (infeksiya)  mən-

bəyi insanlar və müxtəlif növ heyvanlar ola bilər. İnsanlar ara-

sında yayılan yoluxucu xəstəliklərin əsas qrupunu antro po noz lar 

(yunanca “antropos” – insan və “nozos” – xəstəlik), yəni an caq 

i n s ana  xas  olan  xəstəliklər  təşkil  edir.  Bu  xəstəlik  amil lərinin 

bioloji sahibi insandır. Elə ona görə də, antroponozlarda infek-

siya mənbəyi yoluxmuş şəxs (xəstə və törədicigəzdirən) olur.

Antroponozlara qızılca, göyöskürək, qrip, dizenteriya, vi  ru s -

lu   hepatit, qarın yatalağı və s. yoluxucu xəstəliklər aiddir. İnfek-

siya  mənbəyi  (yoluxmuş  insanlar)  infeksion  prosesin  gedişinin 

müxtəlif  formasında  (kəskin,  yüngül  formalar  və  törə di ci gəz-

dirmə) patogen mikrobları ətraf mühitə ifraz edir. Patogen mik-

robların  xəstə  orqanizmdən  ifraz  edilməsi  müddəti  xəstəliyin 

patogenezi və kliniki dövrləri ilə sıx əlaqədardır. Adətən, xəs tə li-

y in  inkubasiya  dövründə  törədici  ifraz  olunmur,  bəzi  xəs tə lik-

lər də (qızılca, qarın yatalığı, infeksion hepatit və s.) bu dövrün 

s o nunda  törədicilər  xaricə  ifraz  oluna  bilir.  Bəzi  xəstəliklərdə 

(qı zılca, göyöskürək, infeksion hepatit və s.) xəstəliyin prodro-

mal  dövrü  ən  yoluxucu  dövr  hesab  edilir.  İnfeksion  prosesin 

şiddətlənmə  dövründə  xarici  mühitə  böyük  miqdarda  törədici 

ifraz olunduğundan bütün yoluxucu xəstəliklər üçün bu dövr ən 

y o luxdurucu dövr sayılır.

İnfeksion  prosesin  sönməsi  və  klinik  simptomların  yox  o l-

ması ilə bərabər törədicilərin ifraz edilməsinin intensivliyi azalır. 

Xəstələrin əksəriyyətində sağalma baş verdikdə bu proses da ya-

nır. Bəzi xəstəliklərdə (qarın yatalağı, dizenteriya, skarlatina və s.) 

isə klinik simptomların yox olması orqanizmin törə di ci dən azad 

olmasından tez baş verir, belə hallarda xəstələr rekon va les se nsiya 

dövründə də yoluxdurma qabilliyətini saxlayır.

İnfeksiya  mənbəyindən  törədicilərin  ifraz  edilməsi  yolları 

o n ların inkişafı üçün seçdiyi üzv və toxumalardan asılıdır. Belə 

ki, tənəffüs üzvlərinin yoluxucu xəstəliklərində (qızılca, göy ös-

---

71

kü rək,  qrip,  vərəm  və  s.)  mikroblar bəlğəm və  selik  damcıları, 

m ə də-bağırsaq üzvlərinin zədələnməsi ilə özünü göstərən xəs tə-

lik   lərdə  (qarın  yatalağı,  dizenteriya,  vəba  və  s.)  isə  əsasən  q u-

sun tu kütlələri və nəcislə ifraz olunur. Bəzi xəstəliklərdə (malya-

riya, rikketsiozlar və s.) törədicilər xariclə əlaqəsi olmayan d a xi li 

üzv və toxumalarda inkişaf edir, sonra qana keçir, ona gö rə də bu 

zaman törədicilər sağlam insanlara qansoran həşə rat lar vasitəsilə 

ötürülür.

Yoluxucu  xəstəliklərdə  ikinci  infeksiya  mənbəyi  hey van lar-

dır, belə xəstəliklər zoonozlara aiddir. Zoonoz xəstəliklər insanın 

yoluxucu  və  invazion  xəstəliklərinin  böyük  bir  qrupunu  (y u-

nan ca  “zoon”  –  heyvan  və  “nozos”  –  xəstəlik)  təşkil  edir,  bu 

xəs təliklərdə infeksiya mənbəyi müxtəlif heyvanlardır. Heyvan-

ların əhliləşdirilməsi insanlara zoonoz xəstəliklərin keçirilmə sin də 

mühüm rol oynayıb.

Bəzi zoonozlar üçün təbii ocaqlılıq xarakterikdir. Bu hallarda 

bio senozların üzvləri arasında törədicilərin təbii rezervuarları möv-

cuddur. Təbii ocaq larda törədici zəncirvari şəkildə: heyvan – bio-

tik  keçirici  –  heyvanlar  arasında  dövr  edir  və  bununla  spesifik 

yaşayış  mühitinin,  populyasiyanın  və  növünün  saxlanmasını 

təmin edir. Təbii ocaqlar insandan asılı olmayaraq uzun müddət 

mövcud ola bilər. İnsan təbii ocaqda yoluxur və epidemik zəncirə 

cəlb edilir (məsələn, gənə ensefaliti, taun, tulyaremiya, hemorra-

gik qızdırma). Bu zaman ev heyvanları və kənd təsərrüfatı hey-

vanları epidemik zəncirə qoşulur. Əgər insan, ev və kənd təsər-

rü fatı heyvanları sonralar digərləri üçün infeksiya mənbəyi kimi 

xid mət edirsə, onlar əlavə infeksiya mənbəyi adlanır.

Kənd  təsərrüfatı  heyvanlarının  xəstəliklərində  (vərəm,  qara 

y a ra,  manqo,  sap,  salmonelyoz,  listerioz,  erizipeloid,  leptospi-

roz, tokso plazmoz, dabaq, Kü-qızdırması, trixinelyoz və s.) xəs-

tə heyvanlar çox vaxt infeksiya mənbəyi rolunu oynayır. Bunu n-

 la yanaşı, bir çox vəhşi heyvanlar da, onların içərisində g  ə  mi ricilər 

xüsusi əhəmiyyət daşıyır, bir çox təbii ocaqlı xəs tə lik lərdə (tulya-

remiya,  gənə  qayıdan  yatalağı,  gənə  ensefaliti  və  s.)  infeksiya 

mən bəyinə çevrilirlər. İnsanlarda rast gəlinən yo luxucu xəstə lik-

lə rin  təxminən  üçdə  birini  zoonozlar  təşkil  edir.  Bununla  belə, 

---

72

əhalinin zoonozlarla yoluxması antroponozlara nisbətən qat-qat 

azdır.

Zoonozların  epidemik  prosesi  epizodik  ocaqda  daima  dövr 

edən törədici populyasiyası ilə insan cəmiyyəti arasında qarşılıqlı 

prosesdir.

Abiotikmühit (torpaq, su, yerüstü ekoloji sistemlər) – üçüncü 

infeksiya  mənbəyidir,  belə  mühit  infeksiya  mənbəyi  sayıldıqda 

xəstəliklər sapronozxəstəliklər adlanır. Sapronozların törə dici lə ri   

ətraf mühitdə (torpaqda, suda) daima və sərbəst şəkil də yaşayır 

və özlərinin təbiətdə mövcud olması üçün epidemik prosesə bir 

o qədər də möhtac deyildirlər. Bu törə dicilər insanın və heyvan-

ların psevdo parazitləridir. Sap ro nozların törədiciləri sərbəst y a şa-

yan sapro fit lərdən və bitkilərdən, buğumayaqlılardan, hidrobiont-

lardan təkamül etmişdir. Sapronozlara yersiniozlar, l e gio nelyozlar, 

meloidozlar aiddir. Proqnozlara görə sapronozların xüsusi çəkisi 

gələcəkdə yoluxucu xəstəliklərin strukturunda artaracaqdır.

Beləliklə, insanlar infeksiya mənbəyi olduqda belə xəstə lik-

lər antroponoz, heyvanlar olduqda zoonoz xəstəliklər adlanır.

Törədiciləri ətraf mühitdə əlverişli şəraitdə artıb çoxalan in -

fek  sion (parazitar) xəstəliklərə sapronozxəstəliklər deyilir.

Törədicilər üçün təbii yaşayış mühiti olan və onların təbiətdə 

mövcud  olmasını  təmin  edən  biotik  insan  və  ya  heyvan  orqa-

nizmi və abiotik (su, torpaq) obyektlərin cəmi infeksiya törə di ci-

lə  rinin rezervuarıadlanır.

Yoluxma mexanizmi

Patogen mikrobların yoluxma mexanizmi xəstəlik törə di ci si-

nin  yoluxmuş  orqanizmdən  sağlam  orqanizmə  ötürülməsini  t ə-

min edən tarixi təkamül prosesində yaranmış bir vasitədir. Və ya 

“Y o luxma  mexanizmi  təkamül  prosesində  törədicinin  formalaş-

mış infeksiya mənbəyindən həssas insan və ya heyvan orqa niz-

mi nə ötürülməsi vasitəsidir”.

Antroponoz  infeksiyalarda  aşağıdakı  yoluxma  mexanizm ləri 

ayırd olunur: aspirasion,fekal-oral,transmissiv,kontakt,vertikal.

Aspirasionvəyaaerozolyoluxma mexanizmi iki yolla rea-

li zə olunur: hava-damcı və hava-toz.

---