Azad Nəbiyev (Bakı Dövlət Univesitəsi)
Yüklə 237,46 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Birinci xüsusiyyət
- İkinci xüsusiyyət
146 Azad Nəbiyev
nələrini daha mühafizəkarlıqla qoruyub saxlaya bilmişdir. Yaxud, qruplara və tiplərə ayırdığımız aşıqların hər bir tipi belə rekonstruksi- yalardan kənarda qala bilməmişdir. Məsələn, əsərləri bu günə əlyaz- maları ilə gəlib çatan, lakin özünü aşıq adlandıran Molla Cümə yaradı- cılığında klassik ənənələr nə qədər mühafizəkarlıqla qoruyub saxlan- mışsa, bunu aşıq, şair, el şairi titullarının heç birindən imtina etməyən Şair Məmmədhüseyn, Aşıq Şəmşir, Mikayıl Azaflı, Aşıq Soltan, ya- xud Şirvan və Borçalı aşıqlarının heç birinə şamil etmək olmaz. De- mək, müasirləşən təkcə aşıq ənənələri, saz havaları deyil, həm də hə- min ənənələrin daşıyıcıları olan ifaçıların özüdür. Bu proses XX əsrin 30-cu illərindən başlayaraq yuxarıda qeyd edildiyi kimi, ənənələrin pozulması istiqamətində getmişdir. Aşığın «kollektiv təbliğatçı və təşviqatçıya» çevrildiyi bir ölkədə baş verən hadisələrin təsiri ilə aşı- ğın öz kökündən, ənənələrindən uzaqlaşdırılıb sosialist həyatını vəsf eləyən bir ifaçıya çevrilməsi özü, ənənələrin qısa tarixi məqamda köklü şəkildə sındırılması idi. Bununla belə, milli düşüncədə aşıq, ta- mamilə məhv edilib sıradan çıxarıla bilmədi. O, özünə məxsus bir çox xüsusiyyətləri qoruyub saxlamağa nail oldu. Altımışıncı illərin əvvəllərindən başlayaraq aşıq yaradıcılığı üçün yaranmış yeni tarixi şərait onun daxilindəki milli özünüqayıdışı hərə- kətə gətirdi. Doxsanıncı illərdən bu qüvvə daha artan sürətlə yüksəl- məyə başladı, daha müstəqil, demokratik dəyərlərə söykəndi. Ayrı- ayrı aşıq məktəblərində klassik ənənələr bərpa edilməyə, soykökə qayıtma prosesi genişləndi. Xalq şeri üslubu bu gün müasir poeziyanın aparıcı istiqamətinə çevrilmişdir. XIX əsrin ikinci yarısından Nəbatinin, Qasım bəy Zaki- rin və b. yaradıcılığı üçün səciyyəvi olan bu ənənə aşıq şerinin sərhəd- lərini müəyyən mənada pozmuş, çox şairi aşıq, çox aşığı şair eləmiş- dir. Bu qarışıq yaradıcılıq prosesində həqiqi aşıqlar da yetişmiş, onlar öz ənənələrini qoruyub saxlamış, el şairi, şair və aşıq yaradıcılığı sər- hədlərinin gözlənilməsinə əsasən nail ola bilmişlər. Müəllifli ədəbiy- yatın inkişaf səviyyəsi və təsirindən asılı olmayaraq aşıq yaradıcılığı bütün təsirlərə sinə gələrək öz yolu ilə irəliləmiş, müəyyən tarixi-ənə- nəvi xüsusiyyətlərini qoruyub saxlamaqla forma, məzmun və poetik dəyərlərini də zənginləşdirə bilmişdir. Aşıq sənəti öz ənənələrini həm yaradıcılıq, həm də ifaçılıq istiqamətində davam etdirə bilmişdir.
Azərbaycanda aşiq sənəti
147 Aşıq yaradıcılığı hələ ta qədimdən şifahi ənənələr üzərində kök- ləndiyindən onun axarını müəllifli ədəbiyyatla bağlamaq heç cür mümkün olmamışdır. Aşıq poeziyasında bütün deyilən və deyilməyən göstəricilərə baxmayaraq müəlliflik şərtidir. O, bir çox çalarlarda xalq yaradıcılığı ənənələrinin kölgəsində qalır. Bugünkü aşıq əgər bədahə- tən dediyi və ya qoşduğu qoşmanı təpədən-dırnağa klassik aşıq ənənə- ləri – aşıq ifa tərzi və üslubu, aşıq şer şəkli və musiqisi ilə cilalayıb tamaşaçı audıtoriyasına təqdim edirsə, onu hansısa formal əlamətə görə müəllifli ədəbiyyatla bağlamağa əsas yoxdur. Çünki bu forma bədii düşüncədə yeni hadisə deyildir, onun poetik modelləri məhz şifahi düşüncədə aşıq sənəti ilə bağlılığına şübhə olmayan Molla Qa- sım, Vanlı Köçər, Qurbani, Abbas Tufarqanlı, Aşıq Ələsgər, Xaltanlı Tağı, Molla Cümə və başqaları tərəfindən yaradılmışdır. Çoxəsrlik inkişaf yolu keçib gələn bu yaradıcılıq müxtəlif dövrlər- də özünü mühafizə edib saxlamaqla müasirləşmələrdən də kənarda qalmamışdır. Aşıq yaradıcılığına müasirləşmə dövrün tələbi kimi daxil olmuşdur. Yazı mədəniyyətinin yüksəlişinin şifahi ənənələri üstələmə- si əslində improvizatorçu aşıqla xalq şeri üslubunda yazıb-yaradan şairlərin yaradıcılıq sərhədəlrini bir-birinə qarışdırmışdır. El şairi isə onlar arasında ortaq mövqe tutan, bir sıra hallarda isə yaradıcılıq ənə- nələri ilə fərqli poetik dəyərlər yaradan sənətkar mövqeyini formalaş- dırımışdır ki, bu da dərin rişələrlə yenə gedib aşıq sənəti qaynaqları ilə bağlanır. Məsələn, Yunis İmrəni, Qurbanini, Molla Cüməni nə qədər şair kimi təqdim etsək də onların aşıqla şair arasındakı fərqini yenə, xalqın şifahi ənənəyə əsaslanan «el şairi» anlayışı tamamlayır. Çünki istər dil, poetik üslub, istərsə də forma, məzmun və ənənə baxımından onlar aşıq şeri qaynaqlarına gedib qovuşur. Geniş anlamda aşıq şerini təmisl edən sənətkarın bu ənənəni şifahi, yaxud yazılı şəkildə davam etdirməsindən, daha dürüst desək, şerlərini şifahi və ya yazı yolu ilə yaradıb yaymasından asılı olmayaraq, onları xalq yaradıcılığı ənənələ- rindən qoparıb yazılı ədəbiyyatın nümayəndəlri sırasına keçirmək təbii ki, mümkün olmur. Aşıq yaradıcılığının bu meyarını təkcə orta əsr və yeni dövr sənətkarlarına deyil, eyni zamanda sovet dövrünün yetir- məsi olan ən yeni dövr aşıqlarına da aid etmək gərəkdir. Qurbaninin, Abbas Tufarqanlının, Aşıq Ələsgərin şerləri bizə şifahi yolla gəlib çatmışdır, onların ifadə tərzi, deyim üslubunun gözəlliyi etnik düşüncə üçün o qədər doğma olmuşdur ki, milli yaddaş yüz-iki-üç yüz ildən 148 Azad Nəbiyev
artıq zaman hüdudunda onları təzə-tər şəkildə qoruyub bu günə yetirə bilmişdir. Bu, çox az-az xalqların yaradıcılığı üçün səciyyəvi ola bilə- cək hadisədir. Və yaxud bunun tamam əksinə olan başqa bir hadisə… Məlumdur ki, Molla Cümənin şerləri bizə əlyazma şəklində gəlib çatmışdır. Paşa Əfəndiyev onun yaradıcılığının mühüm bir qismini çap edə bilmişdir. Tədqiqatçının üzərində işlədiyi iki böyük əlyazma da hələ nəşrini gözləyir. Molla Cümə özünün dediyi kimi, nə şair, nə də el şairidir, təpədən dırnağa qədər aşıqdır. (5,s.15) Bu XX əsr aşıq yaradıcılığında hələ öyrənilməmiş bir hadisədir, Azərbaycan dilinin intəhasız imkanlarını üzə çıxaran fenomendir. Onun xələfləri – Şair Vəli, Çoban Əfqan, Aşıq Hüseyn Bozalqanlı, Xəyyat Mirzə, Aşıq Əsəd, Aşıq Mirzə Bayramov, Aşıq İslam, Aşıq Qurban Sadıqov, Aşıq Bilal, Aşıq Bəylər, Aşıq Əhməd. Aşıq Şakir, Aşıq Cəlal, Aşıq Pənah, Aşıq Ağalar, Aşıq Şərbət, Aşıq Haşım və başqaları da aşıq şerində az və ya çox yazılı üslubu olan, qoşma, gəraylı yazıb sənəti zinətləndirən sənətkarlardır. Onların heç birini aşıq sənətindən qoparıb el şairi, yaxud şair kimi cəmiyyətə təqdim etmək mümkün deyildir. Çünki bu sənətkarların hər birinin adının arxasında qüdrətli ifaçılıq məktəbi dayandığı kimi, hər birinin də özünə məxsus repertuarı, üslubu və yaradıcılıq ənənəsi vardır. Bu ustad aşıqların ənənələri dünən olduğu kimi, bu gün də yaşayır, sabah da ən azı yaddaşda yaşayacaqdır. Demək, aşıq yaradıcılığı şifahi və müəlliflik üslubuna söykənmə- sindən asılı olmayaraq, cəmiyyətin diqqət mərkəzində durmuş, daim dövrün və zamanın ən ümdə problemlərini əks etdirmişdir. Ona görə də aşıq yaradıcılığı ağız ədəbiyyatının ayrıca bir sahəsi kimi öyrənil- məlidir. Çünki o, folklorun bütün başqa sahələri içərisində öz fərdi xüsusiyyətləri ilə seçilməkdədir. Onların bir qismi, klassik ənənələrə bağlıdırsa, başqa bir qismi onun özündə gedən proseslərlə əlaqədardır. Əgər XII-XVI əsrlərdə aşıq sənəti öz sələfi ozan ənənələrini qoruyub saxlamaq, modernləşdirmək funksiyalarında çıxış edirdisə, XVII- XVIII əsrlərdə bu funksiyalar bütövlükdə öz fəaliyyətini dayandırır. Aşıq poeziyasının intibah modeli yaranır, onun fəaliyyət funksiyaları milli mədəniyyətin yeni tarixi nailiyyətini – intibahını doğurur. Azər- baycan intibahının yüksəlişində fövqəladə əhəmiyyəti olan, cahan- şümül nailiyyətlərə gətirib çıxaran bu hadisə indiyədək nə etik-estetik, nə sosial-mədəni, ədəbi-poetik, nə də ictimai-fəlsəfi baxımdan araşdı- rılmışdır. Azərbaycanda aşiq sənəti
149 Ötən əsrin 30-cu illərinin ikinci yarısından milli düşüncədə aşığın deformasiya prosesi başladı. Onun bütün yaradıcılıq intellekti milli mənin təhrifinə istiqamətləndirildi. Aşıq sənətinə milli düşüncədə yad meyllər, ölçülər, gəliblər daxil edildi, onun baxış və təsir trayektoriya- sı təhrif olundu. Məqsəd aşıq yaradıcılığının formal zahiri əlamətlərini saxlamaqla, onun məzmununu qondarma sosialist həyatının təbliğinə istiqamətləndirmək idi. Bunun üçün əl atılan bütün zorakılıqlar, rep- ressiyalar əslində nəticəsiz qalmadı. Aşıq ifaçılığ institutu öz soy kö- kündən sızıb gələn türkçülük, islamçılıq, bərabərlik və azadlıq dəyər- lərini kütlələrin şüuruna ötürmək, milli Məni formalaşdırmaq imkan- larını dayandırdı, sosialist həyatının bir sıra gözə dəyən ilkin nailiy- yətlərinin tərənnümü mövqeyinə keçdi. Lakin milli məni, milli düşün- cəni inkar eləmədi, özünü soy kökünə, əcdad düşüncəsinə qarşı qoy- madı, tarixən əldə edilmiş nailiyyətlərdən, ənənələrdən uzaqlaşmadı, sadəcə olaraq repertuarını sovet dövrünün tələblərinə uyğunlaşdırmalı oldu. Ötən əsrin 20-80-cı illəri ərzində aşıqlara bir sıra istiqamətlər ve- rildi, onun yönümünün dəyişdirilməsinə təşəbbüslər göstərildi. Ancaq aşıq yaradıcılığı düşdüyü bataqlıqda «zərərsiz bir düşüncəyə» çevrildi, burada özünü bütün yalançı meyl və təsirlərdən qoruya bildi. Bütöv- lükdə sənətin düşdüyü bu vəziyyət aşıq məktəblərinə də təsirini gös- tərdi. Onlarda bir süqut aydın nəzərə çarpdı. Bu dövrdə istər Anadolu, istərsə də Təbriz aşıq məktəblərində də ictimai-siyasi şəraitlə bağlı uzun sürən durğunluq yarandı və o, aşıq məktəblərində XX əsrin 90-cı illərinin əvvəllərinə qədər davam etdi. Yetmiş illik deformasiya dövrü kimi yadda qaldı. Bu mərhələdə aşıq yaradıcılığı bir çox dəyərlərini, xüsusiyyətlərini itirib yenilərini qazandı, ümumilikdə isə xalq arasında kütləviliyini qoruyub saxladı. Doxsanıncı illərdən deformasiya mərhələsinin başa çatması ilə aşıq yaradıcılığında yenidən güclü bir özünəqayıdış yarandı. Ayrı-ayrı aşıq məktəblərində bir-birindən fərqli xüsusiyyətlər özünü daha güclü şəkildə göstərməyə başladı. (2,34-39) Onlar isə aşağıdakı şəkildə diqqəti cəlb etdi. Birinci xüsusiyyət – ayrı-ayrı aşıq məktəblərində klassik ifa tərzi bərpa olunmağa başladı. Hər bir aşıq məktəbi öz ilkin, özünəməxsus ifa tərzini, aşığı müşahidə edən musiqiçi dəstəsini, aşıq məktəbinin milli repetuarını bərpa etməyə başladı. Məsələn, Şirvan məktəbində 150 Azad Nəbiyev
aşığı müşahidə edən dəstə – balabançı, nağara (qoşa nağara) və ney üçlüyündən ibarət idisə, Göyçə-Gəncəbasar aşıqları tək, - fərdi ifaçılı- ğa üstünlük verirdilərsə, bu klassik ənənələr yenidən bərpa edilməyə başladı. Yaxud Şirvan aşığının repertuarında nağılçılıq müəyyən dərə- cədə, bəzən də üstələyici yer tuturdusa, o da ifada öz yerini bərpa elədi. Tovuz aşıları isə repertuarını ancaq aşıq şeri və dastan nümunə- ləri ilə yükləyirdisə həmən ənənəyə də qayıdış özünü göstərdi. İkinci xüsusiyyət ifaçı fərd və ya fərdlərin struktur tərkibi ilə bağ- lıdır. Elə aşıq məktəbi vardır ki, o, aşığın tək, eləsi də vardır ki, kol- lektiv – bir neçəsinin ifasını məqbul hesab edir. Eləsi də vardır ki, yal- nız aşığın saz havalarının ifa məharətinin nümayiş etdirilməsinə üs- tünlük verir. Məsələn, Aşıq Ədalətin, Aşıq Zakir Bayramovun və b. peşəkar ifaçılıq repertuarını formalaşdırır. Belə repetuarlarda tək bir aşıq saz çalma məharətini nümayiş etdirir (Aşıq Ədalət), yaxud tək bir aşıq özü saz çalıb oxuyur və s. Bütün bunlar isə ayrı-ayrı aşıq məktəb- lərinin repertuar rəngarəngliyi idi. Onların hər birinin öz gözəlliyi olduğu kimi, aşıq məktəblərində də hər birinin özlərinə məxsus yeri vardır. Repertuar fərqinin başqa bir cəhəti isə onun quruluşu ilə əlaqədar idi. Müxtəlif aşıq məktəblərində ifa repertuarının quruluşu bir- birindən fərqlidir. Şirvan aşıq məktəbində bu daha qabarıq nəzərə çarpır. Burada aşıqdan qabaq xanəndə oxuyur, ondan sonra isə aşıq meydana çıxır, bir xeyli saz havalarından çalıb məclisi əyləndirir, öz ifa məharətini göstərir, sonra isə dastan söyləməsinə keçir. Daha əzəl- lərdə isə Şirvan aşıqları müxtəlif nağıllarla sözə başlar, aşıq repertua- rında nağılların dastanlaşma prosesi davam edərdi. Başqa bir aşıq məktəbi daha şöhrətli məhəbbət dastanlarının, Təbriz məktəbində isə «Koroğlu»nu söyləməyə üstünlük verilərdi. Bütün bunlar isə aşıq repertuarlarının özünəməxsus ənənələrinin və təravətinin qorunub saxlanmasına böyük kömək edərdi. Müxtəlif aşıq məktəblərində tarixən bir-birindən fərqli və oxşar ənənələr fəaliyyətdə olmuşdur. Onların hər birinin özünəməxsusluğu var, heç biri digərini inkar etmir, əksinə, bir-birini tamamlayır və ümumilikdə aşıq sənətinə füsünkar bir gözəllik verir (6,s.509-520). Ən yeni dövr folklor yaradıcılığı mərhələsində ağız ədəbiyyatının bütün üslubları, janrları və sahələri kimi, aşıq poeziyasında güclü özü- nəqayıdış prosesi başlamışdır. Bu isə onun yazılı ədəbiyyatın içərisin- Azərbaycanda aşiq sənəti
151 də getdikcə əriyib yox olacağı, milli yaddaşdan silinəcəyi barədəki illyuziyaları təkzib edir. Ola bilsin iyirmi birinci yüzillikdə dünya miqyasında baş verən qloballaşma və inteqrasiya qovşağında milli dəyərlərimizi aşıq yaradıcılığı başqa institutlardan daha üstün sürətlə mühafizə edib qoruyacaqdır. Ona görə də aşıq yaradıcılığını milli- mənəvi dəyərlər, xüsusilə azərbaycançılıq ənənələri ilə güclü bağlılıq çevrəsində ayrı-ayrı məktəblər, etik-estetik, mədəni-kulturoloji və etnopsixoloji dəyərləri əks etdirmək baxımından öyrənib dünya miq- yasında tanıtmaq bu gün son dərəcə vacib və zəruridir. ƏDƏBİYYAT 1.
Köprülü F. Ədəbiyyat araşdırmaları. III nəşr, İstanbul, 1989, s.329 2.
Короглу Х.Г., Набиев А.М. Закономерность трансформации озан- ского творчества в ашыкское в новых исторических условиях. «Азербайджанский героический эпос», Баку,1996, с.27-32 3.
Təhmasib M.H. Azərbaycan xalq dastanları. (orta əsrlər). Bakı, 1972 4.
Nəbiyev A. Ozan-aşıq transformasiyası və yeni ifaçılıq institutu. Bakı Universitetinin Xəbərləri. Humanitar elmlər seriyası. 2002, №3, s.53-63 5.
6.
Nəbiyev A. Ozan sənəti. Mənşəyi, təkamülü və formalaşması. «Azər- baycan xalq ədəbiyyatı», Bakı, 2002, 678 s. 7.
Алиев И. Очерк истории Атропатены, Баку, 1989, с.5 8.
Жирмунский В.М. Огузский георический епос, М.-Л., 1953 9.
Mirəli Seyidov. Varsaq sözü haqqında. Ədəbiyyat və Dil İnstitutunun əsərləri. VII cild, Bakı, 1954, s.175-185 10.
incəsənət» qəzeti, Bakı,1976, 19 oktyabr 11.
Набиев А.М. Взаимосвязи азербайджанского и узбекского фольк- лора, Баку, 1986 12.
Azərbaycan tarixi, Bakı, 1956 13.
elmlər bölməsi),1959, №5; З.И.Ямпольский. Восстание Бабека, Баку, 1941
14.
Azərbaycan tarixi, Bakı, 1958 15.
Təhmasib M.H. Azərbaycan xalq dastanları (orta əsrlər), Bakı, 1972 16.
«Книга Моего Деда Коркуда», В.В.Бартольд, Баку, 1951 с.87 17.
Əlizadə S. Bir daha «Dədə Qorqud» kitabındakı aşıq//işıq sözü haqqında. «Dədə Qorqud» jurnalı, Bakı, 2002,№1(2), s.18-25 18.
Qasımlı M. Aşıq sənəti, Bakı, 1996, 152 Azad Nəbiyev
19.
Гордлевский И.В. Государство Сельджукидов Малой Азии, М.-Л., 1941 20.
Kaşğari M. «Divani-lüğət-it-türk», I c., Ankara, 1972
ASHIG POETRY IN AZERBAIJAN Azad Nabiyev Baku State University
The article presented here deals with the origin, means of development, schools, and formation features of Ashig poetry – a mysterious part of Azerbaijani folklore. It tells about the transformation of folklore to Ashig poetry and its artistic features. The article also introduces new views about the sources of Ashig and Ozan poetry, their interaction and specific features. Yüklə 237,46 Kb. Dostları ilə paylaş:
|