Azad Yazarlar Ocağının kitabxanası

9 
 
xatirələri  də  qaynayıb  qarışmış  və  fərdi  həyatındakı  dəyərlərin  bir  parçasına 
dönüşmüşdür.  Bəlkə  də  Araz  çayı  onun  iç  dünyasını  dış  dünyası  ilə  və  doğa 
gözəllikləri ilə bağlayan bir rəmzə çevrilmişdir. Bəlli və bəlirsiz səbəblərdən dolayı 
Araz çayı Abbas Mirzə üçün çox önəmli olmuşdur. Qacarlar ərazisində çox çaylar 
vardı, yalnız Abbas Mirzə üçün çay deyildiyində ancaq Araz xatırlanırdı. 
Ağaməhəmməd Xana xəbər gəldi ki, Qarabağın kiçik xanları İbrahim Xəlil 
Cavanşirə  qarşı  birləşmiş  və  onu  fərara  zorlamışlar.  Ağaməhəmməd  Xan  fürsəti 
qaçırmadan  bərk  asa  və  çox  sürətli  bir  əməliyyatla  Şuşanı  almaq  üçün  ordunu 
hərəkətə  keçirdi.  Ağaməhəmməd  Xan  Şuşanın  gözəlliyi  qarşısında  heyran 
qalmışdı. Şuşa o zaman Qacar imperatorluğunun başkəndi Tehrandan daha böyük 
və şəhər mədəniyyəti baxımından daha irəli düzeydə idi. Bütün ordu mənsubları da 
dağların  qoynunda  və  ormanlıqda  yerləşən  bu  şəhərin  gözəlliyinə  heyran 
olmuşdular. 
1747-ci  ildə  Avşar  imperatorluğunun  Sultanı  Nadir  Şah  öldürüldükdən 
sonra Avşar ordusuna mənsub olan Pənah Xan adında bir tümənbaşı sərkərdəliyini 
etdiyi ordusu ilə Qarabağa  gəldi və Şuşa  şəhərinin  yaxınlığında  yurd  saldı. Pənah 
Xan  Şuşanın  qorunması  və  gəlişməsi  üçün  çox  özən  göstərdi.  Beləliklə,  Şuşa 
Qafqazların  ən  böyük  ticarət  şəhəri  halına  gəldi.  Bu  üzdən  Şuşaya  Pənahabad  da 
deyirdilər. İbrahim Xəlil Cavanşir bu şəkildə mədəni bir şəhərin varisi olmuşdur. 
Ağaməhəmməd  Xanın  Şuşaya  vardığı  üçüncü  günün  sabahında  xəbər 
yayıldı  ki,  şah  qətl  edilmişdir!  Həmən  Şuşanı  kaos  sarmağa  başladı.  Şaha  sadiq 
olan bəzi xidmətçilər  şaşqınlıqdan özlərini itirmiş və  nə  yapacaqlarını bilmirdilər. 
Bu  arada  Pirqulu  Xan  böyük  zəhmətlərə  qatlaşaraq  bir  neçə  mahir  süvari  savaşçı 
tapıb iki şahzadəni Tehrana göndərməyi başardı. Talış dağlarında şahzadələr üçün 
ciddi təhlükələr ola bilərdi. Çünkü bu iki şahzadə Qacar sülaləsinə düşmən olanlar 
üçün  çox  uyğun  rəhinə  (girov)  sayılırdı.  Ağaməhəmməd  Xan  Qacarın  cənazəsi 
öldürüldüyü  yerdə  ortalıqda  qalmışdı.  Yalnız  özü  ilə  bərabər  daşıdığı  və  yatdığı 
yerlərdə barındırdığı cavahirat yoxa çıxmışdı. 
 
FƏTƏLĠNĠN ĠQTĠDARA GƏLĠġĠ 
 
GĠRĠġ 
 
Şirazda əmisinin ölümündən xəbərdar olan Baba Xan həmən özünü başkənd 
Tehrana  çatdırdı.  Ağaməhəmməd  Xanın  yaşlı  və  təcrübəli  başvəziri  Etimad-üd 
Dövlənin  yardımı  və  bəsirətli  planları  ilə  əmisinin  şahlıq  mirasına  sahib  çıxdı. 
Etimad-üd Dövlə öncə  Zəndiyə xanidanının  vəziri olmuşdur. Onlara  xəyanət edib 
və  Ağaməhəmməd  Xanın  tərəfinə  keçmişdi.  Etimad-üd  Dövlə  əmr  etmişdi  ki, 
padşahın  varisi  Baba  Xan  başkəndə  çatmayınca  Tehranın  darvazaları  heç  kimə 
açılmasın. Bu şəkildə Baba Xan Tehrana varana qədər mərkəzdə çıxa biləcək hər 
türlü  qarğaşa  (iğtişaş)  və  kaosu  önləyə  bilmişdi.  Etimad-üd  Dövlənin  planları 

---

10 
 
hesabına  həm  bəzi  xanlıqların,  həm  də  bəzi  Zəndiyyə  şahzadələrinin  Qacar 
dövlətini devirmə planları baş tutmamış, hamısı məğlub edilib öldürülmüşdü. 
Fətəli şahın rastlandığı ilk təhlükə Nadir şah soyundan olan Nadir Mirzənin 
tərəfdarı olan Avşar elləri onu İkinci Nadir olaraq tanıyırdılar. Fətəli Şah anlaşma 
yolu  ilə  məsələni  savaşsız  həll  etmək  istəyirdi.  Ancaq  bəzi  saray  danışmanlarının 
təhriki  ilə  Fətəli  Şah  tutum  və  mövqe  dəyişdirdi.  Nadir  Şahın  soyundan  olan  və 
padşahlıq iddiasında bulunan son Avşar sultanı da məhv edildi. Ancaq Fətəli şahı 
daha  çox  rahatsız  edən  öz  qardaşı  Hüseynqulu  Xan  idi  ki,  Kiçik  Xan  ləqəbi  ilə 
tanınırdı.  Hüseynqulu  Xan  da  varislik  iddiasında  idi.  Məğlub  edilən  Hüseynqulu 
Xanın gözlərini kor edib buraxdılar. 
Fətəli  Şahın  səltənətinin  ilk  illərində  Fransa  və  İngiltərə  ona  yaxınlaşmağa 
başlamışdı.  Bu  illərdə  İngiltərə  Hindistanı  istilasına  uğratma  prosesini  başa 
çatdırmaqda idi. Hindistanda fəaliyyət göstərən bir ingilis ticarət kompanisi həm də 
siyasi  işlərlə  məşğul  olurdu.  Birinci  Napoleon  Bonapart  Rusiya  ilə  bir  yerdə 
Hindistanı  işğal  etmək  üçün  Birinci  Çar  Pavellə  gizlincə  anlaşmışdı.  Bu  gizlin 
anlaşmadan İngiltərə  xəbərdar olmuşdu.  Tehran dərbarı öncə  yarırəsmi bir ingilis 
elçisini  qəbul  etdi.  Mehdi  Xan  adlı  bu  yarımelçi  Ağaməhəmməd  Xanın  ölümü 
münasibəti  ilə  başsağlığı  verməyi  bəhanə  edərək,  əslində  durumu  öyrənməklə 
görəvləndirilmişdi. Həm başsağlığı vermək, həm də Fətəli Şahı başına tac qoyması 
münasibəti  ilə  İngiltərəni  təmsilən  xoş  diləklərini  padşaha  çatdırmaq  üçün 
gəlmişdi.  1801-ci  ildə  ingilis  albayı  Molkolm  öz  elçilik  görəvinə  başlayacaqdı. 
Hind ordusuna mənsub olan bu gənc albay (polkovnik) 1798-1805-ci illəri arasında 
Hindistanın  hakimi  olan  Lord  Velzli  tərəfindən  himayə  olunurdu.  Molkolm  öz 
görəvi  boyunca  biri  siyasi  və  digəri  ticari  olmaq  üzrə  Qacariyyə  ilə  iki  müqavilə 
bağlamağa nail oldu. 
 
FƏTƏLĠ ġAH SƏLTƏNƏTĠNĠN 
ĠLK ĠLLƏRĠNDƏ QACAR SARAYININ DURUMU 
 
İnkar  etmək  olmaz  ki,  Fətəli  Şahın  səltənətinin  ilk  illərində  bir  tür  sənət 
renesansı kimi bir hadisə ortaya çıxmışdır. Şahın da gözəl binalar yaptırma həvəsi 
ifrat  şəkildə  mövcud  idi.  Bu  memari  əsərlər  Pəhləvi  dönəmində  özəlliklə  məhv 
edildilər  ki,  Qacarlardan  memari  miras  olaraq  bir  əsər  qalmasın.  Çünkü  Pəhləvi 
sülaləsi özünü Qacar düşmənçiliyi zəminində gəlişdirmişdi. Sonra da Pəhləvilərin 
bu  Qacar  düşmənçiliyi  tutumları  türklərə  qarşı  açıq  həqarət  şəklində  ortaya 
çıxacaqdı. Fətəli Şahın ilk yapdırdığı saray “Qacar Taxtı” idi. 
Fətəli  Şah  da  əmisi  Ağaməhəmməd  Xan  kimi  ovçuluğu  çox  sevir,  ov 
ovlamaqdan zövq alırdı. Fətəli Şah hara getsə idi yalnız olmazdı. Bəlli şəxslər hər 
zaman yanında olardı. 
Gürcüstan  məsələsi  Fətəli  şahı  daima  düşündürməkdə  idi.  Gürcüstan  bu 
coğrafiyada  iqtidara  gələn  bütün  dövlətlər  üçün  önəmli  olmuşdur.  Çünkü  bütün 

---