Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 5,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
downloaded from KitabYurdu.az
88 publisistlər S.M.Əfəndiyev, M.Ə.Rəsulzadə, M.Q.Mövsümov, M.A.Mirbağırov, M.Hacınski, M.Ə.Əzizbəyov cəmiyyətdə gedən proseslərə heç də eyni gözlə baxmırdılar. Əgər S.M.Əfəndiyev bütün millətlərin zəhmətkeşlərini mütləqiyyət və kapitalistlərlə mübarizədə birləşməyə çağırırdısa, M.Ə.Rəsulzadə və M.Hacınskinin məqalələrində milli vəhdət, öz milli müqəddəratını təyin etmək hüququ uğrunda mübarizədə müsəlman xalqlarının birliyi ideyaları üstünlük təşkil edirdi. M.Ə.Rəsulzadə islam tarixinə həsr olunmuş məqalələrində yazırdı ki, demokratiya və sosializm ideyaları islama zidd deyildir, əksinə, onun əsas müddəalarına müvafiq gəlir 13 . Lakin sosial-demokratiyadan, xüsusən də bolşeviklərin milli məsələyə münasibətlərindən tədricən məyus olan M.Ə.Rəsulzadə sonrakı məqalələrində türk xalqlarının milli özünüdərk məsələlərini diqqət mərkəzinə çəkməyə başlayır. O, "Hümmət"lə əməkdaşlıq münasibətini təqribən 1909-1910-cu illərdə - hakimiyyət orqanlarının təqibləri üzündən İrana mühacirət edənədək davam etdirmişdi. Bu təşkilat 1907-ci ilin iyulunda gizli fəaliyyətinin üstü açılandan sonra bir çox üzvləri həbs edildiyinə görə xeyli zəifləmiş və 1917-ci ilədək, demək olar ki, tam təşkilati fəaliyyətini davam etdirə bilməmişdir. "Hümmət" təşkilatının Gəncə, Şuşa, Naxçıvan və Culfada şöbələri var idi, lakin Tiflis şöbəsi həm üzvlərin sayı, həm də siyasi fəallığına görə onlardan seçilir və mühüm fəaliyyət göstərirdi. Onun fəalları təşkilatın Naxçıvan və Gəncə filiallarının yaradılmasına böyük kö mək göstərmişdilər. Tiflis "Hümmət‖i Gürcüstan sosial-demokratiyası üçün səciyyəvi olan menşevik istiqamətini rəhbər tuturdu. Onun ən fəal üzvləri D.Yüzbaşov, A.Bayramov, M.B.Mirheydərzadə, K.Camalbəyov, İ.Vəzirov, Q.A.Hacınski, A.K.Xanəhmədov və b. idi 14 . Tiflis təşkilat bürosunun qərarı ilə 1905-ci ilin sonunda A.Yüzbaşov, A.Bayramov və M.B.Mirheydərzadə Naxçıvana göndərilmiş və orada partiyanın bürosunu yaratmışdılar. Büroya onlardan əlavə A.Sultanov, A.Nəcəfov, M.A.Bektaşev daxil olmuş, Heydər Məmmədov büronun katibi seçilmişdi 15 . 1906-cı ilin noyabrında Culfada "Hümmət‖in şöbəsi təşkil edildi. Onun bürosuna Nəcəfqulu və Rzaqulu Nəcəfov qardaşları, habelə N.Şeyxov daxil idilər. Tiflis menşevikləri Boquslavski və Kutateladze "Hümmət‖in filiallarının yaradılmasında iştirak edirdilər 16 .
Onlar mitinqlərdə "sosializm ideyalarını müsəlmanlara izah edir", millətlərarası toqquşmalara qarşı çıxışlar təşkil edir, Azərbaycan dilində kitabça və vərəqələr buraxırdılar. Kitabça və vərəqələr çap edərkən. C.Məmmədquluzadə başda olmaqla, ziyalılar dərnəyinə məxsus "Qeyrət" mətbəəsindən istifadə olunurdu 17 .
mücahidləri arasında sıx əlaqələr var idi. Onların çoxu dəfələrlə İranda olmuş və 1906 1911-ci illərin inqilabi hadisələrində iştirak et mişdi. Tiflis "Hümmət‖inin məramnaməsində insanların sinfi və milli mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, demokratik azadlıqları və hüquqları bəyan edilirdi. "Ədalət, bərabərlik, azadlıq" sözləri təşkilatın devizi seçilmişdi 18 . Azərbaycan downloaded from KitabYurdu.az
89 Demokratik Cümhuriyyət Parlamentinin üzvləri olmuş İ.Əbilov, M.Şeyxülislamov, S.Ağamalı oğlu Tiflis "Hümmət‖inə daxil idilər. "Hümmət‖in fəaliyyət prinsipləri sosial-demokratiyanın sərt kanonları ilə ziddiyyət təşkil edirdi. Belə ki, 1917-ci ildən etibarən öz fəaliyyətini bərpa edən və 1920-ci ilin fevralınadək mövcud olan "Hümmət"in həyatiliyini məhz bu xüsusiyyət təmin edirdi. Kapitalizmin inkişafı sürətləndikcə cəmiyyətin sosial təbəqələşməsi də dərinləşirdi. İnkişaf etməkdə olan Azərbaycan burjuaziyası və ziyalıları yerli özünüidarə orqanlarının fəaliyyətində, çar hökumət orqanlarının çağırdıqları qurultay və müşavirələrdə, Rusiyanın dövlət dumasında və s. fəallıq göstərir, eyni zamanda zəhmətkeş təbəqələrə üz tutaraq, bütün millətin adından çıxış edirdilər. Ən mütərəqqi siyasi xadimlər çarizmin Azərbaycan cəmiyyətinin bütün təbəqələrinin mənafeyini tapdalayan müstəmləkəçi siyasətinə qarşı qətiyyətlə çıxırdılar. Bu siyasət özünü milli sahibkarların fəaliyyətin in sıxışdırılmasında, azərbaycanlıların şəhər özünüidarə orqanlarında təmsilçiliyinin məhdudlaşdırılmasında, dini etiqad və milli mədəniyyət sahələrinə göstərilən təzyiqlərdə təzahür edirdi 19 .Birinci rus inqilabınadək Azərbaycanın yuxarı sosial təbəqələri nə siyasi partiyalar yaratmış, nə də siyasi proqram tərtib etmişdi. Onların öz nümayəndələri ilə mövqelərini möhkəmləndirdikləri yeganə sahə şəhər özünüidarə orqanları idi. 1902-1905-ci illərdə Bakı şəhər dumasının 48 qlasnısının 23 nəfəri azərbaycanlı idi. Bunlar həm iri kapitalın nümayəndələri (H.Z.Tağıyev, Ş.Əsədullayev, M.Nağıyev, N.Mehdiyev, N.K.Sadiqov, A.Dadaşov), həm də liberal hərəkatın görkəmli xadimləri (Ə.Topçubaşov, Ə.Ağayev, F. Vəzirov b.) 20 idilər. Şama xıda 12 nəfər şəhər müvəkkilindən 6-sı azərbaycanlı idi. Quba və Lənkəran şəhər özünüidarə orqanlarında da eyni vəziyyət mövcud idi 21 . Bu cür nisbətən geniş təmsil olunma Azərbaycan cəmiyyətində yuxarı təbəqələrin öz sənaye və ticarət fəaliyyəti məsələlərinin həllinə marağı ilə bağlı idi. Bundan başqa, sabit gəlir gətirən çoxmərtəbəli şəhər evlərinin çox hissəsi milli kapitalın nümayəndələrinə məxsus idi ki, bu da onların şəhər idarəçiliyi məsələlərində də fəallığ ını artırırd ı. Azərbaycan milli burjuaziyası neft sənayeçiləri qurultayının şurası və Bakı birja komitəsində zəif təmsil olunmuşdu. Bu, həm də digər milli burjuaziya nümayəndələrinin texniki təhsil alması yolunda çar hakimiyyəti orqanları tərəfindən yaradılan maneələrin nəticəsi idi. Azərbaycanda milli ideologiyanın əsaslarını proqram və tələblər şəklində işləyib hazırlamaqda görkəmli ictimai xadimlər Ə.Topçubaşov, Ə.Ağayev, Ə.Hüseynzadə və b. bilavasitə iştirak edirdilər. Onlar "Kaspi" və "Şərqi-Rus" qəzetlərində müsəlmanların siyasi hüquqsuzluğundan, ictimai-siyasi və mədəni-maarifçilik fəaliyyətlərinin məhdudlaşdırılmasından söz açır, millətin oyanmasına maarifin yayılmasına, xeyriyyəçilik cəmiyyətlərin in yaradılmasına və çalışırdılar. Bununla yanaşı, onların məqalələrində, milli mənsubiyətindən asılı o lmayaraq, bütün müsəlman və türk xalq larının mənafe birliyi ideyası nəzərə çarpırdı 22 . Onların fikrincə, islam "...mü- səlmanların həyatında ən keçilməz, ən fəal element rolunu oynayır Müsəlman lar ya Yüklə 5,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|