Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 5,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
downloaded from KitabYurdu.az
90 məhv olub yer ü zündən silin məli, ya da d in vastəsilə sağlamlaş malıdırlar" 23 .
geniş fəaliyyət göstərirdi. Onlardan ən böyüyü və qatı burjua-millətçi "Daşnaksutyun" partiyası idi. Daşnaklar erməni cəmiyyətindəki mü xtəlif sosial qüvvələrin mənafe birliyi və ahəngdar ideyasını təbliğ edirdilər. 1890-cı ildə yaradılan və Türkiyə ərazisində Ermənistanın müstəqilliyi uğrunda mübarizəni özünün əsas vəzifəsi elan edən Daşnaksutyun tədricən bu mübarizənin meydanını Türkiyənin hüdudlarından kənara da keçirərək genişləndirir və kütlələrin beyninə dənizdən-dənizə uzanan, demək olar ki, bütün Zaqafqaziya ərazisini əhatə edən "Böyük Ermənistan" yaratmaq ideyasını yeridirdi. Azərbaycanda onun təşkilatları Bakı, Gəncə, Şuşa və b. şəhərlərdə fəaliyyət göstərirdi. Millətçi erməni xırda burjua partiyası olan "Qnçak" da erməni fəhlələr içərisində müəyyən nüfuza malik idi 24 . Daşnaklar kimi qnçakçılar da erməni fəhlələrin başqa fəhlələrlə birlikdə tətil və siyasi nümayişlərdə iştirak etməsinə qarşı çıxırdılarsa da, 1904-cü il dekabr tətili za manı sol bloka girdilər 25 . Onlar da daşnaklar kimi, "Qərbi Ermənistan" problemlərinin həlli uğrunda mübarizəyə çağırışla çıxış edirdilər. 1903-cü ilin payızında Bakıda daha bir sosialist təmayüllü erməni təşkilatı - "Erməni sosial-demokrat fəhlə təşkilatı" meydana çıxdı. "Spesifiklər" adlandırılan bu təşkilat partiyanın federativ quruluşda olması, yəni fəhlələrin milli əlamətlərə görə bölünməsi tələbini irəli sürürdü. 1903-cü ilin dekabrında bu təşkilat "Manifest" dərc etdi. Burada RSDFP Qafqaz İttifaqını milli təşkilatların federativ birliyinə çe- virmək vəzifəsi bəyan edilirdi 26 . "Spesifiklər" vərəqələr buraxmağa, "Sosialist" jurnalını nəşr etməyə (sonralar onun nəşri xaricə köçürüldü) başladılar. 1903-cü ilin dekabrında "Spesifiklər" Bakı fəhlələrini ümu mi tətilə çağırdılar, lakin bu çağırışlar müvəffəqiyyət qazanmadı. ―Spesifiklər"in erməni fəhlələri içərisində elə bir xüsusi nüfuzu yox idi. Bu. 1904-cü ilin mayında RSDFP Qafqaz İttifaqının qurultayında da qeyd olunmuşdu 27 .
çıxdı. Bunun üçün Azərbaycanda torpaq və kənd təsərrüfatı sahələri ilə sıx bağlı olan müəyyən fəhlə təbəqələrinin mövcudluğu obyektiv zəmin idi. Bakıda fəaliyyətinə 1903-cü ilin iyulunda hektoqrafik vərəqə buraxmaqla başlayan eser dərnəyi elə həmin ilin sonunda çap maşını olan gizli mətbəə təşkil etdi. Burada onların öz nəşrləri ilə yanaşı, mərkəzi eser qəzetlərindən materiallar və digər şəhər komitələrinin nəşrləri çap olunurdu 28 .
Zaqafqaziyadakı işinə böyük əhəmiyyət verirdi. Buna görə 1904-cü ildə SİP (Sosial- İnqilabçılar Partiyası) MK öz nümayəndəsi (müvəkkili) V.Volskini Bakıya göndərmişdi 29 . O, burada eser təbliğatını canlandırmalı və birgə terror əməliyyatları keçirmək üçün Daşnaksutyun partiyasının nümayəndələri ilə əlaqə yaratmağa çalışmalı idi. Bununla belə eserlərin bilavasitə mədən fəhlələri ilə əlaqələri ço x zəif id i. Eserlər Azərbaycanın digər şəhərlərində də fəhlə və təhsil alan gənclər içərisində öz təsirlərini yaymağa can atırdılar. 1904-cü ilin fevralında Şuşa real təhsil downloaded from KitabYurdu.az
91 məktəbində eser dərnəyi yaradılmışdı 30 . O za man Gəncədə də eser təşkilatı yaradılmasına cəhdlər göstərilmişdi 31 . 1903-cü ilin sentyabrında Bakı sosialist inqilabçılar dərnəyi daşnakların terrorçuluq hərəkətlərini müdafiə edən vərəqə buraxdı 32 . RSDFP Bakı Komitəsi "Erməni cəmiyyətinə" adlı vərəqəsində eserlər tərəfindən təbliğ olunan fərdi terror taktikasını kəskin surətdə tənqid etdi. Vərəqədə qeyd olunurdu: "Terror mütləqiyyətin bu və ya digər nümayəndəsini aradan götürə bilər, lakin dövlət sistemini aradan qaldırmaqda acizdir" 33 . Bakı eser təşkilatının nümayəndələri və SİP MK eser partiyasının Azərbaycan filiallarını da yaratmağa cəhd göstərdilər. Lakin 1906-cı il ərəfəsində SİP MK-nın göndərdiyi nümayəndələr Azərbaycanda Rizel və Rayetskinin köməyi ilə "İttifaq" adlı eser təşkilatını, sonra ―Əş-Şəms" ("Günəş") şagird təşkilatını yaratmağa nail oldular 34 .
Əsas proqram və taktika məsələlərində ittifaqçılar Bakı eserlərinin görüşlərinə şərik çıxır, onlarla birlikdə çıxış edir və birgə vərəqələr imzalayırd ılar. Lakin azərbaycanlı eserlər üçün milli məsələ ön planda dururdu, onlar geridə qalmış küt lələri maarifləndirməy i və xalqın azad lığ ını ö zlərinin başlıca vəzifəsi elan etmişdilər. 1905-c i ildə siyasi vəziyyətin kəskinləşdiyi millətlə rarası toqquş mala r dövründə ittifaqçılar sol blok taktikası mövqeyində duraraq, qüvvələri qaragüruhçulara və talançıla ra qarşı b irləşdirmə k üçün eserlər partiyasının Ba kı Ko mitəsi və "Qnçak" erməni partiyası ilə inqilabi koalisiyaya girmişdilər. "İttifaq" və "Əş-Şəms" uzun müddət yaşamadı, kütlələr içərisində əhəmiyyətli sosial bazası və müdafiəsi olmadığı üçün 1907-ci ildə dağıldı və ancaq fevral inqilabından sonra yenidən dirçəlib siyasi meydana qədəm qoydu.
Ölkədə baş verən ümumi böhranla əlaqədar meydana çıxan ağır iqtisadi vəziyyət, digər tərəfdən isə 1901-ci ildə yaradılmış Bakı sosial-demokrat təşkilatı tərəfindən siyasi təbliğatın gücləndirilməsi həmin ildə bir sıra fəhlə çıxış larına gətirib çıxardı. Əmə k haqqı gecikdirild iyinə görə, 1901-ci ilin martında Sabunçudakı "Təmir" emalatxanasının fəh lələri tətilə başladılar. Ancaq polis işə qarışdıqdan və yeddi fəhlə istintaqa cəlb edildikdən sonra tətil dayandırıldı 35 . 1901-c i ilin ən böyük tətilləri sentyabr və noyabr aylarında Xatisovun zavodunda 200 nəfərdən artıq fəh lənin iştirakı ilə baş verdi. Zavodun müdiriyyəti tətilçilərə güzəştə getməyə məcbur olub, götürə iş üzrə qiy mət cədvəllərini
Yüklə 5,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|