Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 3,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
145 Şirvanşah I Gərşəsbin zamamnda Şirvan mü xtəlif fatehlərin dəhşətli basqınlarına məru z qalmışdır. Hicri 614 (10.04.1217-29.03.1218)-cü ildə Xarəzmşah Əlaəddin Məhəmməd (1200-1220) tərəfindən Azərbaycan atabəyi Özbək məğ lub edildikdən sonra Xarəzmşah qoşunlarının Şirvana soxulması təhlükəsi meydana çıxdı. Ölkən i talandan xilas etmək üçün Şirvanşah özünü Xarəzmşahın vassalı kimi tanıtdı. Qeyd olunduğu kimi, "Şirvan şəhərlərinin min - bərlərindən tutmuş Dərbəndə qədər sultanın şərəfinə xütbə oxunurdu" 1 . Hic ri 617-ci ildə (08.03.1220-24.02.1221) monqolla rın Şirvana ilk basqını oldu. 20 min lik monqol dəstəsi Cebenoyan və Sübeqetey-bahadurun başçılığ ı altında gürcüləri darmadağın edərək Dərbəndə doğru yollandı. Ancaq bu yolda onların qabağını Şamaxı şəhəri kəsdi. Əhali işğalçılarla ölü m-dirim mübarizəsinə girişdi. Şəhəri hücumla ala b ilməyən monqollar xəndəkləri ölü dəvələrlə, ev heyvanlarının cəsədləri ilə, özlərinin və düşmənlərinin meyitləri ilə doldurdular. Cəsədlərin yığ ını qala divarlarından yüksəkdə dururdu və monqollar şəhərə soxuldular. Şamaxılılar üç gecə-gündüz monqollara qarşı qəhrəmancasına vuruşurdular. Çünki and içmişdilər: "Qılıncdan onsuz da yaxa qurtara bilməyəcəyik! Möhkəm dayanmaq daha yaxşıdır, u zaqbaşı şərəfli ö lərik" 2 . Şamaxd ılar monqolların ilk həmləsin i dəf edə bildilər, lakin qüvvələr bərabər deyildi, şəhər ələ keçdi. Monqollar "şəhərdə çoxlu adam qırdılar, xalqı qarət etdilər, azğ mlıq törətdilər və ö zləri ilə ço xlu əsir apardılar" 3 . Şamaxını dağıdaraq monqollar şimala doğru - Dərbəndə üz qoydular, lakin keçiddən keçə bilməd ilər. Bu zaman onlar Şirvanşah I Quştəsbin yanına adam göndərib "Şirvan Dərbəndi hökmdarma çatdırsınlar ki, "sülh bağlamaq üçü n bir neçə adam göndər". Şirvanşah öz əyanları içərisindən 10 nəfəri göndərdi. Monqollar onlardan birini öldürüb, qalanlarını isə ölüm qorxusu ilə dağlardan şimala olan keçid i göstərməyə məcbur etdilər 4 . Cüveyni məlu mat verir ki, "heç kəsin yadında deyil ki, haçansa hər hansı bir ordu müharibə üçün bu yoldan keçmiş olsun, lakin onlar (monqollar) hiy ləyə əl ataraq buradan keçdilər" 5 . Rəşidəddin həmç inin qeyd edir ki, "Dərbənd xa lqı monqollara tuzğa (nüzf) təqdim edərək ö z tabeliyini b ild ird ilər" 6 . Gəncəli Kirakos yazır ki, monqollar uçuru mları ağac və daşla dolduraraq öz sərvətləri, atları və hərbi sursatla keçilmə z yollarla Qafqaz dağlarını keçib ö z ölkələrinə getdilər. Onların başçıların ın adı Sübe-qetey- bahadurdur''' 7 . 1 Ən-Nəsəvi, səh.61; И.Кафесоглу.203 2 İbn əl-Əsir, IX, səh.339-340 3 İbn əl-Əsir, IX, səh.340; Rəşidəddin, 1/2, səh.288. 4 Yenə orada. 5 Cüveyni, səh.149. 6 Rəşidəddin, I/2,səh.l95. 7 Киракос Гандзакеци, стр. 105. 146 618-c i il səfər ya rəbiüləvvəl ayında (aprel-may, 1221) monqolla r Azərbaycana, Arrana və Şirvana ikinci yürüş etdilər. Beyləqanı dağıtdıqdan sonra onlar "Şirvan Dərbəndinə tərəf yollandılar, Şamaxmı mühasirəyə aldılar, oranı tutaraq çoxlu əhali məhv etdilər. Bundan sonra onlar alanlar, lakzlar və onlarla yaşayan xalqların ölkəsinə yollanaraq onları məğlub etdilər. Sonra qıpçaqların ölkəsinə hücum çəkərək, oranı tutdular və camaatın ı qovdular" 1 . Darmadağın edilmiş qıpçaqların qalıqları Dərbəndə gəldi 2 . On lar Dərbənd hakimi Rəşidə sığınacaq üçün müraciət etdilər. "Tatarlar bizim ö lkən i tutdular və var-dövlətimizi qarət etdilər. Biz sizin ölkədə qalmaq üçün yanımza gəldik. Biz - sənin məmlü klərin ik və sənin üçün vilayət fəth edərik, sən - bizim sultanımızsan" 3 . Lakin Rəşid onlara sığınacaq verməkdən imtina etdi. Belə olduqda qıpçaqlar hiylə ilə Dərbəndi ələ keçirdilər və Rəşid oradan qaçdı. Lakin axırda qıpçaqlar Arran və Şirvan qoşunlarını, onların müttəfıq i olan gürcülər, ləzgilər və başqa Dağıstan tayfaları tərəfındən darmadağın edild ilər. "Onları (qıpçaqları) qırır, qarət edir və əsir alırdılar, belə ki qıpçaq məmlü kü Şirvan Dərbəndində [ən] aşağı qiymətə satılırd ı" 4 . Bu dövrün mənbələrində daha bir Şirvanşah - Rəşidin adı qeyd edilir 5 . Ənənəvi İran mənşəli adları daşıyan Şirvanşahlar arasında ərəb adlı Rəşidin ortaya çıxması o dövr üçün anaxron izm kimi təsəvvür edilir. Bu anlaşılmazlıq kimi nəzərə çarpır. Lakin o dövrdə yaşayan İbn əl-Əsir (1160-1233) geniş məlu mata malik müəllif idi və onun "şirvanşah və Dərbənd hakimi" kimi Rəşid adına işarə etməsi təsadüfi olmamalıd ır. Eyni zamanda hadisələrin digər müasiri olan Yaqut əl-Həməvi Şamaxı haqqında qeydində yazır: "Şamaxı abad şəhərdir, Şirvan ölkəsinin paytaxtıd ır (qəsəbəsidir). Bab əl-Əbvabın (Dərbəndin) mahallarından biri sayıhr. Onun hakimi şirvanşah Dərbənd hakiminin qardaşıdır" 6 . Belə çıxır ki, I Gərşəsbin (Gəştəsb) Rəşid adh qardaşı olmuşdur. O, qıpçaqların Dərbəndə hücumu zaman ı "gizli qapıdan qaladan çıxaraq Şirvana qaçdı" 7 . Bundan əlavə, Şamaxın ı Bab əl-Əbvabın mahallarından biri adlandıran Yaqut əl-Həməv inin məlu matından çıxış etsək, belə nəticə alınar ki, Şirvanşahlar iyerarxiyası təbəqəsində Dərbənd hakimi şirvanşah Rəşid yüksək mövqe tutmuşdur. Şamaxı hakimi I Gərşəsb isə ona tabe olmuşdur. Şamaxı özü isə Şirvan hakimlərinin Ba kıdan sonra ikinc i, bəlkə də üçüncü iqamətgahı sayılırmış. Be lə izahat mü mkündür, bəlkə də bu, Dərbəndin şəhər və qala kimi düşmənlərin Şirvan 1 İbn əl-Əsir, IX, səh.347. 2 Yenə orada, səh.348. 3 Yenə orada. 4 İbn əl-Əsir, IX, səh.348-349. 5 Yenə orada, səh.348; əl-Ayni, IV, vər.6 a; İbn Xaldun, V, səh.124-125. 6 Yaqut, V, səh.291; həmçinin bax: B.B.Бортольд. Ширваншах, II/l, стр. 877; yenə də onun: Дербенд, III, cтр. 426;В.Ф.Минорский. История Ширвана и Дербенда, стр.186 -187; E.A.Пахомов. O Дербендском княжестве XII-XIII BB ., cтp.10. 7 İbn əl-Əsir, IX, səh.348. Yüklə 3,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|