Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 3,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
161 sənədlərin in tərtibində ədəbi formanın kamilliyinə b irinci dərəcəli əh əmiyyət verilirdi 1 . Dövlət dəftərxanasının başçısı münşi və ya tuğrayi idi. Biz A zərbaycan Atabəyləri dövlətində bu vəzifədə çalışan şəxslərin adını bilmirik, lakin həmin vəzifənin irsi olduğunu və onun sahiblərinin, eləcə də onlarm nəsillərin in "ət - tuğrayi" ləqəbini daşıdıqlarını nəzərə alsaq, onda Azərbaycan Atabəyləri dövlətində ən məsul vəzifələrdə işləmiş təbrizli ət-tüğrayilərin adlarını misal o laraq çəkmək olar 2 . Maliyyə idarəsinə və ya xəzinəyə ali maliyyə məmuru (mustəvfi əl - məmalik) rəhbərlik edird i. O, taxt-tac və xəzinənin nıaliyyə cəhətdən təmin olunması da daxil olmaq la dövlətin maliyyə müəssisələri sisteminə başçılıq edirdi. Atabəy Özbəkin vaxtında Kəmaləddin əl-Mustəvfi xəzinə rəisi id i 3 . Ye rli maliyyə-smeta idarələrin in rəisləri yerli mustəvfılər idilər 4 . Dövlətin əsas idarələrindən biri hərbi idarə id i. Ona sahib divan əl-'ard və ya arid başçılıq edird i. O, hərbi iqtalara nəzarət edir (lakin onları paylaya bilməzd i), bütün rütbədən olan hərbi qulluqçuların şikayətlərinə və haqlarının ödənilməsinə baxırdı. Dövlətdə poçt idarəsi də mövcud idi. Poçt öz müstəqim vəzifəsindən əlavə, yuxan təşkilatlar üçün hər cür məlu mat toplamaq la və casusluqla da məşğul olurdu. Azərbaycan Atabəyləri dövləti mü xtəlif vaxtlarda bir sıra iri vilayət və əyalətlərdən təşkil o lun musdu. Onların adətən dəqiq müəyyən olunmuş sərhədləri yox idi. Dövlətin tərkibində həmişə Azərbaycan, Arran, Naxçıvan, Fars İraqı, Rey və Həmədan vilayətləri daxil id ilər. Hər bir vilayətin qubernatoru (vali) hökmdarın müavini və öz vilayətlərində olan bütün idarə obyektləri üçün məsul idi. Səlcuqilər və Atabəylər dövründə valilər demək o lar ki, həmişə türklərdən olurdu və həmin vəzifən i tutmazdan qabaq əksər hallarda qoşun əmirləri id ilər. Rəsmi sənədlər valinin xid məti vəzifələri sırasında birinci növbədə təbəələrə qarşı qayğıkeşliy i, islamın qoyduğu qayda - qanunlara əməl olun masını və onların yayılmasını, təbəələrə qarşı rəh mdarlığ ı və ədalətliliyi, sakitliy i və qaydanı qorumağı, cinayətkarların cəzalandırılmasını, zəiflərə və yo xsullara dayaq durmağı, dinə münasibətləri olan adamlara - seyidlərə, imamlara, sufilərə, ruhanilərə, şey xlərə xüsusi hörməti qeyd edird ilər 5 . 1 Cahan Pəhləvanın xarəzmşah Təkişə məktubları. Divan əl-inşa haqqında ətraflı : Ал-Калкашанди, I, стp.91-104; III, cтp.490-492; V,cтp.464-465; H.Horst, p.31-36. 2 Ən-Nəsəvi. Göstərici üzrə. 3 Ən-Nəsəvi, səh. 164-165. 4 Mustovfı" sözü bəzən "xəzinədar" kimi tərcümə olunur, lakin mustəvfı xəzinə gözətçisi deyildi. Hər bir xəzinənin özünün gözətçisi var idi. Mustovfı vergilərin hesabını aparır, məmurların maaşları üçün ayrılmış xərclərə baxırdı . 5 H.Horst, İ-1, İ-3 sənədləri 162 Vali ruhanilərə qarşı d iqqətli olmalı və din i işlərdə onların məsləhətlərinə əməl etməli idi 1 . O, mədrəsələrdə müqəddəs vəzifəsinə yaln ız bacarıqlı imamlar təyin etməli id i. Mədrəsəyə nəzarət və onu idarəetmə işi isə valin in öz üzərinə düşürdü. Vali ö z vilayətinin dünyəvi hakimi idi. Bu və zifədə ona tövsiyə olunurdu ki, hökm çıxararkən və cinayətkarları cəzalandırarkən vicdanla və düzgün hərəkət etsin 2 . Hakimlər (qazılar) valiyə tabe idilər. Vali onların işinə nəzarət edir, qazılar da həmişə valinin kö məyinə arxalanırdılar 3 . Vali v ilayətin bütün məmurlarmın rəisi id i. Belə ki, o, onları vəzifəyə təyin edir, rütbələrini artırır və kiçildir, işdən azad edirdi 4 . Vali məmu rlarına göstəriş verməli idi ki, onlar camaatla və xüsusilə də adlı-sanlı adamlarla ədalətlə rəftar etsin, mülki idarə işlərində heç bir yenilik tətbiq etməsinlər 5 . Maliyyə idarəsi valiyə tabe idi. Ali maliyyə məmu ru vilayətin mustovfısi idi. Hər bir mahalda və vilayətdə vergiyığan (amil) vali tərəfindən təyin olunurdu. Vali ö z v ilayətində ali baş ko mandan idi. Valiyə onun tabeliyində olan əyalətləri, xüsusilə də sərhəd rayonlarını müdafıə etmək əmri verilirdi 6 . Vilayətdə vəzifəcə ikinci şəxs valin in vəziri idi. Məsələn, Qiyasəddin Pir şah Azərbaycanda olarkən, o, öz hacibini Naxçıvan vilayətinin vəziri təyin et di. Vəzir Sədrəddin Əbül-Bərakət əl-Os maniyə yuxarıda (səh. 198) qeyd olunmuş vəzifələrdən başqa, aşağıdakı işləri də gönnək tapşırılmışdı: "Əgər Naxçıvan qalasının adamlarından hər hansı biri islamı qəbul edib d insizlikdən imtina etsə, vəzir onu cizi ödəmədiyi üçün məsuliyyətə cəlb etməməli və heç bir tələb irəli sürməməlid ir. O, [xristianların ] kilsə tikmələrinə, onu təmir etmələrinə, kilsələrə adam yığ malarına mane olmamalı, lakin onların mühüm bir yenilik və təzə ziyarət yerləri yaratmalarına yol verməməlid ir. Bundan əlavə, o, istərsə yüksək, istərsə də aşağı təbəqədən olan xristianların müsəlmanlardan ayrı yaşamaları qayğısına qalmalı, onlara at üstündə gəzməyi və silah gəzdirməyi qadağan etməlidir. Vəzir yolları qorumalı, zimmi silkindən olanların isla m məntəqəsindən çıxıb, d insizlərə birləş məsinin qarşısını almaq üçün bütün gediş-gəliş yollarını nəzarət altında saxlamalı idi. Heç b ir tacir - istər müsəlman, zimmi, dindar, ya əcnəbi olsun - həmin yerə silah la, qulla və mal-qara ilə getmək imkanına malik olmamalıd ır. Düşmən ölkədən (dar əl-hərb) islam ölkəsinə (dar əl-islam) köçmək istəyənləri o, hörmətlə və ədəblə qarşılamalı, lakin onların ölkədə həddindən artıq çox məskunlaşmasına yol verməməlid ir. 1 Yenə orada, İ-3, İ-6 sənədləri 2 H.Horst, 1-13, İ-14 sənədləri 3 Yenə orada, İ-1, İ-13 sənədləri 4 Yenə orada. 5 Yenə orada. 6 Yenə orada, İ-10 və İ-12 sənədləri. Yüklə 3,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|