Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 3,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
155 kiçikyaşlı şahzadə Arslan şahla getdi 1 . Atabəy Eldəniz Arranı idarə etməyə gedərkən atabəy-tərbiyəçi idi. Müqayisə üçün Sultan Mahmud (1117-1131) tərəfındən İmadəddin Zənginin öz kiçik oğlanları Alp Arslan və Fərrux şahın atabəyi-tərbiyəçisi təyin olunmasın ı misal gətirərəm. İbn Vasil yazır: "Elə bu dövrdən İmadəddin Zəngi atabəy kimi məşhur oldu" 2 . Yaln ız bundan sonra hicri 521-c i ilin ra ma zan ayında atabəy Zənginin Mos ula canişin təyin olunması haqqında sultan fərmanı imənşur) verild i 3 . Atabəy Şəmsəddin Eldəniz özünü sultan atabəyi rütbəsinə qaldırmamışdı 4 . O, şahzadə Arslan şahın atabəyi idi və Arslan şah sultan olarkən Eldəniz onun yamnda elə həmin vəzifədə də qalırdı. Eynilə belə Eldəniz, R.A.Hüseynovun dediyi kimi, ö zünü "ulu atabəy" elan etməmişdi 5 . Mənbə aydın göstərir ki, Şəmsəddin Eldəniz "ulu atabəy" titulunu məh z sultanm taxta çıxması ilə əlaqədar olaraq ald ı. R.A.Hüseynovun atabəylərin "dördüncü kateqoriyasını" ayırması da əsassızdır. "Dördüncü kateqoriya - sülalə və dövlət qarşısında xid mətlərinə görə atabəy vəzifəsini deyil, atabəy titulunu alan əmirlər və sərkərdələrdir. Onların heç vaxt "tərbiyə alanları" olmamışdır, bu halda atabəy termini saray rütbəsi yox, şəxsi xid mətlər üçün qazanılmış rütbə mənasını daşıyır. Dördüncü qrupa Dəməşqin mü lkədar atabəylərin i - Burid ləri, Mosul atabəylərini - Zəngiləri aid etmək olar" 6 . Zəngi haqqında yuxarıda danışıldı, Burid atabəyləri sülaləsinin banisi Tuğtəkin isə şahzadə Dükəkin atabəyi idi. Şahzadə Dükək də Suriyamn səlcuq sultanı Tacəddin Tutuş ibn Alp Arslanın oğlu id i. "İkinci qabil atabəylərin, atabəy atabəyinin və ya onun va risi 7 olan atabəylərin xüsusi qrupa - "beşinci kateqoriyaya" ayrılması da çətin lik törədir. Eldənizin bütün varislərini "sultanlar atabəyi" 8 adlandırmaq yanlışdır, çünki İraq Səlcuqiləri sülaləsi sultan II Toğru l ibn Arslan şahm vəfatı ilə başa çatmışdır. Nə Əbu Bəkr, nə Özbək, nə Qutluq-İnanc Mahmud, nə Əmir Əmiran Ömər, nə Xamuş, nə Özbəkin nəvəsi Nüsrətəddin sultan atabəyləri olmuşlar. Beləliklə, atabəyin "iki rütbəli" 9 olması haqqında danışmaq lazım deyil. Əlbəttə, eyni titulu daşıyan şəxslər həmişə eyni səviyyədə real hakimiyyətə malik olmamışlar. Lakin titulu ilkin, ənənəvi mənasından ayırmaq olmaz. Eldəniz məh z ona görə Arranın hakimi (vali) təyin olunmuşdu ki, Sultan II Toğrulun şahzadə (məlik) Arslan şahın atabəyi idi. Səlcuq imperiyasının süqutu dövründə yaranmış 1 Nişapuri, səh.75. 2 İbn Vasil, səh.33; həmçinin bax: Rəşid əl-Cəmili, səh.46. 3 İbn əl-Cövzi, X, səh.5; İbn əl-Əsir, Atabəylər, səh.34; Əbu Şəma, I, səh.75. 4 Р.А. Гусейнов. Т итулатура, стр. .89; yenə də onun: Иракские Сельжукиды, стр, 190-193. 5 Yenə orada. 6 Р.А. Гусеинов. Институт атабеков, стр. 194 7 Yenə orada. 8 Yenə orada, səh.195. 9 Р.А. Гусейнов. Т итулатура, стр. .88; yenə də onun: Иракские Сельжукиды, стр, 190. 156 dövlətlərin - Azərbaycan Atabəylərinin, Mosul Atabəylərinin, Fars Atabəylərinin və s. adına gəldikdə isə bu adlar səlcuq şahzadələri atabəylərinin ö zləri sülalə baniləri, irsi hakimiyyət sahibləri olduqdan sonra meydana gəlmişdir. Belə olduqda dövlət banilərin in varisləri, sultan uşaqlarının tərbiyəçiləri o lub-olmadıq larından asılı olmayaraq, atabəy titulunu qazandılar. Həmçin in bunu da qeyd etmək vacib - dir ki, atabəy əmirlərin, iqta sahiblərin in, hakimlərin (vali) süzereni (böyük feodalı) idi və feodal iyerarxiyasında onlann formal olaraq sultandan sonra tutduqları ikinci pillədən daha yüksək pillədə dururdu. Eldəniz isə "ulu atabəy" titulu ilə başqa atabəylərin (şahzadələrin atabəylərinin) süzereni hesab olunduğunu nəzərə çarpdırırdı. Bu dövrdə Eldəniz təkcə titula görə, yəni formal cəhətdən deyil, həm də real şəkildə süzeren hesab olunurdu, çünki onun hərbi qüdrəti və siyasi nüfuzu Orta Şərq ölkələrindəki hökmdarlar arasında ona birinciliyi təmin etmişdi. Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin idarəsində (rəhbərliyində) ikinci şəxs vəzir vəzifəsi id i 1 . O, bütün bürokratik aparatın başçısı sayılırdı və dövlət başçısının birinci müşaviri - məsləhətçisi idi. Atabəylərin vəzirləri də, səlcuq sultanlarının vəzirləri kimi bir qayda olaraq türk deyil, məmurlar mühitin in ərəb- fars qulluqçularına mənsub idilər 2 . İnzibati maliyyə aparatındakı başqa vəzifələri də qeyri-türklər tutmuşdu, məmurlar heç vaxt türk adlarını daşımırdılar və bu təkcə Səlcuqilər zamanı adi hal almamış, əksinə, hələ xəlifətin vaxtında ənənəyə çevrilmişdi. Yaln ız hərbi vəzifələr və qanunla bağlı bütün işlər zadəg anlığın türkdilli qulluqçuların ın əlində id i. Ən yüksək dövlət məmuru kimi vəzir yalmz hökmdar qarşısında məsuliyyət daşıyırdı. O, hər cür rəs mi mərasimlərdə, d iplo mati k işlərdə və vassallarla əlaqələrdə hökmdarm səlahiyyətli nü mayəndəsi idi 3 . Divan məmu rlarının başçısı (əshab əd-divan) olan vəzir məmurlan vəzifəyə təyin etmək və işdən çıxarmaq hüququna malik idi. O, təqaüdləri (ərzaq), maaşları (məvacib) müəyyən edir, vergi sisteminə və xəzinəyə nəzarət yetirirdi 4 . Vəzir həmişə öz hökmdarın ın yanında olur, onu səfərlərdə və yürüşlərdə müşayiət edirdi 5 , özü qoşun göndərə və ona başçılıq edə bilirdi 6 . Vəzir vəzifəsi dövlətdə böyük hörmətə malik id i. Sultan Səncərin məktubundan götürülmüş aşağıdakı sətirlər bunu təsdiq edir: "Ən böyük vəzifə vəziratdır. Cəmiyyətin bütün işi və insan əməllərinin düzgün gedişi onunla bağlıdır. Vəziratın işinin nəticəsi ölkənin şöhrəti, gözəlliyi, intizamı və dövlətin 1 A.Lambton, p.53 və sonrakı səhifələr: H.Horst, səh.25. 2 Burada qəbilə mənsubiyyəti deyil, ərəb və fars dülərini bilmək həlledici əhəmiyyətə malikidi. Səncərin vəzirləri arasında vəzir Yabğu bəy əl-Kaşğari (1122-1124) məşhurdur. 3 A.Lambton, p.61 və sonrakı səhifələr 4 Yenə orada, səh.56, 71. 5 Yenə orada, səh.67. 6 Yenə orada, səh.67 və sonrakı səhifələr; H.Horst, səh.26 -27. Yüklə 3,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|