Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 3,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
153 Sultan Məsudun Azərbaycanda canişin olan Çavlının ölü mündən (1146) sonra Eldəniz qarışıqlıqdan istifadə edərək, Naxçıvan vilayətin i də öz torpaqlarına birləşdirdi 1 . Eldəniz öz paytaxtın ı da buraya köçürtdü 2 . Sultan Məsudun əmir- hacibi Fəxrəddin Əbd ər-rəh man Toğan Yürək Azərbaycanı tutmağa cəhd etdi. Lakin Sultan hacibin xəyanətindən şübhələndi və Eldənizlə Xass bəy Arslan ibn Pələng-Ariyə Fəxrəddini öldürməy i tapşırdı ki, bu hadisə 1147-ci ilin aprelində baş verdi 3 . Beləliklə, Eldəniz Azərbaycanın böyük bir h issəsinin hökmdarı oldu 4 . Sultan Məsudun vəfatından sonra hakimiyyət başına gəlmiş yeni Sultan Məhəmməd (1153-1159) xəlifə əl-Müqtəfıni (1136-1160) ö z hökmranlığına tabe etməyə cəhd etdi. Lakin xəlifə Səlcuq əmirlərinin bir-birilə düşmənçilik edən qrupları arasındakı ziddiyyətlərdən istifadə edərək, Şəmsəddin Eldənizi d ilə tutdu ki, o, uzun müddət Bağdadı mühasirədə saxlayan Sultan Məhəmmədə qarşı çıxış etsin. Xəlifənin vəziri İbn Hübeyrə (1165-ci ildə vəfat etmişdir) bu barədə Eldənizə bir neçə məktub yazdı və Eldəniz ö z Azərbaycan qoşunları ilə İraq sultanhğının paytaxtı Həmədan şəhərinə hərəkət etdi. Sultan Məhəmməd dərhal Bağdadm mühasirəsindən əl çəkərə k, öz qoşunları ilə Hə mədana yollandı. La kin Eldəniz gürcülərin A zərbaycana soxulması bəhanəsi ilə öz qoşunların ı dərhal Həmədandan geri çəkdi 5 . 1160-c ı ildə sultanlıqda hakimiyyət Süley man şahın əlinə keçərkən, Şəmsəddin Eldənizin hərbi qüdrətindən xəbərdar olan şah Eldənizə onun kiçikyaşlı oğlu Arslan şahın taxtın vəliəhdi təyin olun ması haqqında fərman göndərdi. Onun adı xütbədə çəkilməyə və sikkələrdə zərb olun mağa başlandı 6 . 1161-c i ildə Şə msəddin Eldənizin qoşunları Hə mədanı tutdu və Sultan Süley man şah taxtdan sahndı, sonra isə qalaya salınaraq öldürüldü. İraq sultanlığının taxtına Eldənizin kiçikyaşlı oğlu Arslan şah çıxarıld ı 7 . Həmədan şəhəri Sultan Arslan şahın və atabəy Eldənizin paytaxtı oldu 8 . Arslan şah sultan elan olunduqdan sonra onun atabəyi "ulu atabəy" ləqəbini aldı. O böyüdü və yüksəlməyə başladı, [vəzifəcə] irəli apardı və aşağı saldı" 9 . 1 Мхитар Гош, стр. 17. Bu dövrdən başlayaraq, Naxçıvan və onun vilayəti Eldəniz nəslinin irsi iqtası olur. 2 Əl-Hüseyni, vər.71a; H.Д.Миклухо-Маклай. Аноним XIII B ., стр.209. 3 Əl-Bundari, səh.213-214; Мхитар Гош, стр p.14, 17. "O, rəqabət apardığı Xasbəyi öldürdü", Həmdullah Qəzvini. Qozide, XIV, səh.467. 4 Əl-Bundari, səh.242, 243. 5 Yenə orada, səh.252, 255. 6 İbn əl-Əsir, IX, səh.68; Ravəndi, səh.264-272; əl-Bundari, səh.289-290; Yəzidi, səh.144. 7 Nişapuri, səh.75; İbn əl-Əsir, IX, səh.175-177, 255-256; Mxitar Qoş (səh.17)yazır ki, Eldəniz "Sultan Məsudun vəfatından sonra Arslan şahı çar elan etdi və özü atabəy ləqəbini götürdü. Bu səbəbə görə o, Fars çarlığını tutdu, qüdrətli oldu və bütün böyük hökmdarları əzərək, onların çoxunu özünə tabe etdi". 8 Əl-Bundari, səh.296-297. 9 Yenə orada, səh.297. 154 Eldənizin oğlan ları - Arslan şahın ana tərəfdən qardaşlan da yüksək dövlət vəzifələrin i tutdular. Əbu Cəfər Məhəmməd Cahan Pəhləvan böyük əmir -hacib vəzifəsinə təyin olundu, Müzəffərəddin Qızıl Arslan Osman isə ali baş ko mandan oldu 1 . Sultan Arslan şahın taxta çıxd ığı gün atabəy Eldəniz "əmiriərindən hər birinə müəyyən vəzifə verd i. Əmirlər onun qarşıs ında durdular və həmin gün Şəmsəddin Eldəniz İraqın və Arranın çoxlu əmirinə fəxri paltarlar bağışladı. Rütbələrə dair cədvələ əsasən onların hər birinə at və qatır verildi. Su ltan Arslan şah taxtda möhkəmləndi. Əmir Şəmsəddin Eldəniz isə onun atabəyi oldu" 2 . Yu xanda qeyd olunduğu kimi (səh.70-71), Arslan şah yalnız sözdə dövlətin başçısı idi, çünki u lu atabəy Eldəniz "fərmanlar verir, torpaqları iqta şəklində paylayır, xəzinə anbarların ı ixtiyarında saxlayır, ö zü istədiyi kimi onları ö lkən in hər hansı bir yerinə köçürürdü". Beləliklə, Şəmsəddin Eldəniz İraq sultanlığın ın həqiqi başçısı oldu. Bu dövrdən başlayaraq, "atabəy" ləqəbinin, "vəliəhd şahzadənin tərbiyəçisi" kimi ilkin mənası öz məzmununu dəyişir və hökmdarın ali tituluna çevrilir. Bu sözü adi mənasından fərqləndirmək üçün ləqəbə "ən böyük" (əl-əzəm) sözü artınhr. Eldəniz dövlət işlərində həlledici səsə malik id i, o həm də "məlik" titulunu daşımağa başladı ki, bu da onun hakimiyyətinin öz torpaqlarında irsi olduğunu göstərirdi. O, xarici siyasət üçün məsuliyyət daşıyır, müharibə elan olunması və qoşun toplanması məsələlərin i həll ed irdi. O həmçinin öz adın ı sikicə üzərində zərb olunması 3 və xütbələrdə xəlifə və sultan adları ilə yanaşı öz adının da çəkilməsi hüququnu qazandı. Atabəy Eldəniz adətən qoş unu döyüşə özü aparır, bəzən isə hərbi əməliyyatları öz müavininə (naibə), yəni qoşun komandanı - əmir sipəhsalar Qızıl Arslana tapşırırdı. Bu məsələ ilə əlaqədar o laraq R.A.Hüseynovun məqalələrindəki Azərbaycan Atabəyləri dövlətində vəzifə iyerarxiyasın ın (aşağı rütbəlilərin yuxarı rütbəlilərə tabeolma qaydası) xarakteristikasına dair bir neçə söz demək lazımdır. O, məsələn, yazır ki, Su ltan Süley man şah 1160-cı ildə Eldənizi "vəliəhd şahzadə Arslan şahın atabəyi" (yəni onun tərbiyəçi üçün məsul şəxs) təyin etdi. Beləliklə, atabəy-canişin Eldəniz atabəy-tərbiyəçi oldu. Deməli, Şəmsəddin və onun varisləri iki atabəy vəzifəsini daşıyırdılar: canişin və "tərbiyəçi" 4 . Şəmsəddin Eldəniz şahzadə Arslan şahın atabəyi vəzifəsinə 1132-ci ildə onun atası Sultan II Toğrul tərəfındən təyin olun muşdu, 1136-c ı ildə isə Sultan Məsud Eldənizi Arran m canişini təyin edir, O, Arrana öz arvadı Mömünə xatın la - II Toğrulun dul qadmı ilə və oğulluğu - 1 Ravəndi, səh.269, 279, 283 və sonrakı səhifələr; əl-Hüseyni, vər.80b. 2 Əl-Hüseyni, vər.81a-81b. 3 Е.А.Пахомов. Монетные клады, вып. I-IX; A.X.Машугян, стр.86-89. 4 Р.А. Гусеинов. Титулатура, стр 89. Yüklə 3,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|