Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 3,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
169 Gəncədə zəlzələ zamanı həlak olanlarm sayı bir məlu mata görə, 230 min nəfər 1 , başqa məlu mata əsasən isə 300 min nəfərə 2 çatır. Hə m İbn əl-Əsir, hə m də əl-İsfahani bu dəhşətli zəlzələnin demək olar ki, müasirləri o lmuş və hətta onlar əgər həlak olanların sayını ikiqat artırsalar belə, yenə də rəqəm 150 min nəfərə yaxın olur. Əgər şəhər əhalisinin yarısının həlak olduğunu fərz etsək, onda heç bir şübhə yoxdur ki, Gəncədə həmin dövrdə 300 mindən ço x əhali var imiş. Təbii fəlakətdən və Gəncə əhalisinin çaşqınlığından ("Bütün kişilər inildəyir, qadınlar acı-acı ağlayır, qocalar da, cavanlar da qəmli fəryad edird ilər") 3 istifadə edərək, çar Demetre və baş komandan İvane Mxarqrdzelinin başçılığ ı ilə gürcü qoşunları şəhərə hücum etdilər. Onlar "rəh msizliklə və kobud şəkildə rəftar edir, sağ qalanların üstünə hücum edir və onları ya qılıncdan keçirir və ya özlərinə qul edirdilər [satırdılar]. Onlar bu mühü m şəhərin birdən cəhənnəmə çevrilməsini, yığın-yığ ın qızıl və insan meyitləri qalağ ının bir-birinə qarış masını görsələr də, şəhərə qarşı rəhmli olmaq haqqında düşünmədilər, qızıl və gü müş xəzinələrin i qazıb apardılar, basqınlar və işgəncələri ilə [camaata] zəlzələn in özündən daha çox əzab verird ilə r" 4 . Gəncəli Kirakos və əl-İsfahani bunu da əlavə edirdilər ki, gürcülər özləri ilə Gəncənin şəhər darvazasını apardılar 5 . Sultanın canişini Qara Sunqur tələsik ö z qoşunları ilə Gəncəyə yollandı və Gəncə yaxın lığ ındakı döyüşdə gürcülər məğlub olaraq şəhərd ən uzaqlaşdılar. A z müddətdə Qara Sunqur əhalin in kö məy i ilə şəhəri "onun bütün gözəlliyi ilə" 6 bərpa bərpa etdi və "şəhərin dağılmış divarlarını yenidən düzəltdi" 7 . Beləliklə, zəlzələnin zəlzələnin dağıntıları 2-3 il ərzində aradan qaldırıldı. Əgər zəlzələ zamanı Gəncə əhalisinin yarıdan ço xu həlak olsaydı, bu bərpa işləri mü mkün olmazd ı. Mənbələrdə şəhərin bərpa olunmasında başqa şəhərlərin və vilayətlərin əhalisinin iştirakı haqqında məlu mat o lmadığ ına görə, İ.M.Cəfərzadə haqlı olaraq qeyd edir ki, zəlzələn in dağıntıla rı gəncəlilərin özləri tərəfındən ləğv olunmuşdu və sağ qalanlarını sayı həlak o lanların sayından az o ımamışdır 8 . Azərbaycanın ən çox möhkəmləndirilmiş şəhərlərindən biri Naxçıvan idi. Ətrafında möhkəm divar çəkilmiş bu şəhər hərbi istehkama 9 ma lik idi. Şəhər yüksəklikdə tikilmişdi ki, oradan şəhərin kənarında axan Araz çayın ın mənzərəsi açılırd ı. Naxçıvanda gözəl saraylar, mədrəsələr, məscidlər, köşklər, məbədlər və məqbərələr var id i 10 . Atabəylərin hakimiyyəti zaman ı tikilmiş iki mədrəsə atabəy 1 İbn əl-Əsir, VIII, səh.368; Бар-Эрбей, , II, cтp.375; Sibt ibn əl-Cövzi, VIII/1,səh.168-169. 2 Əl-Bundari, səh.190. 3 Nizami Gəncəvi, səh.23. 4 Мхитар Гош. Стр. 12. əl-Fəriqi, vər. 162a-b. 5 Киракос Ганзакеци, стр. 103. əl-Bundari, səh.190. 6 Əl-Bundari, səh.190. 7 Мхитар Гош. Стр.12. 8 И.М. Джафарзаде. Историка-Археологические очерк, стр. 15. 9 Н.Д,Миклухо-Маклай. Аноним XIII в.стр., 208. əl-Bakuvi, səh. 99. 10 Yenə orada. 170 Şəmsəddin Eldənizin arvadı və atabəylərdən Cahan Pəhləvanla Qızıl Arslanın anası Mömünə xatın ın məqbərəsinin vəqf mü lkiyyəti idi. Bu iki mədrəsə vəqfın gəliri hesabına saxlanılırd ı 1 . Naxçıvanın görkəmli memarlıq abidələrindən biri məşhur Mömünə xatın türbəsidir. Onun qurşağında aşağıdakı yazı həkk o lunmuşdur: Mərhəmətli və rəh mli Allahın adı ilə! Bu məqbərəni dünyamn ədalətli hökmdarı, əzəmətli, qalib Şəmsəddin, Nüsrot əl-islam vəl-müslim Cahan Pəhləvan atabəy Əbu Cəfər Məhəmməd ibn atabəy Eldəniz Dünyanın və dinin böyüklüyü, islamın və müsəlmanların paklığı Mö münə xatın [xatirinə] - hər şeydən yüksək Allah ona rəhm etsin! Beş yüz səksən ikinci ilin məhərrəm ayında (24.03-22.04.1186-c ı il) tikilməsin i ə mr etdi. Naxçıvan mədrəsəsinin qabaq tağının yuxarı hissəsində belə sözlər həkk olunmuşdur: Dünyanm ədalətli və ən ulu hökmdarı atabəy Əbu Cəfər Məhəmməd ibn atabəy Eldəniz - Allah onun məzarın ı əziz tutsun! Qabaq tağın qapılarında bu sözlər yazılmışdır: ...ən mütəvəlli əmir əl-ü məra' əmir Nurəddin, atlı qoşunların başçısı və atabəy dövlətinin vergi y ığanı. Naxçıvanda həmçinin yerli şey xlərin başçısı Yusif ibn Kəsirin (Qüseyrin) məqbərəsi də yerləşmişdi. O, hicri 557-ci ilin şəvval ayında (13.09-11.10.1162) tikilmişdir. Mömünə xatm mavzo leyi memar Əcəmi ibn Əbu Bəkr ən-Naxçıvani tərəfindən tikilmişdir. Bu yaxınlarda respublikamızın ictimaiyyəti onun anadan olmasının 850 illiyin i qeyd etdi 2 . Naxçıvanın ço xlu əhalisi və inkişaf etmiş kustar sənayesi var id i. Yerli sənətkarlar daxili və xarici bazar üçün parça, örtük, keçə, çu xa, saxsı və taxta 1 О.Туран, стр. 57-60; А.Гусейн-заде, стр. 1269-1273. 2 Naxçıvan abidələri haqqında bax: B.M.Cысoeв, стp.91 və sonrakı səhifə: А.А.Алескер-заде надписи, стр. 158. История архитектуры Азербаиджана ,стр. 87. Yüklə 3,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|