Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 3,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
163 Əgər müsəlmanlardan biri kafırlərin tərəfınə keçmək is təsə, vəzir ona sərbəstlik imkan ı verməməli, istədiyini deməyə və yerinə yetir məyə qoymamalı, üç gün ərzində onunla yumşaq rəftar etməli və cəhd göstərməlid ir ki, o, dinə olan şəkkindən əl çəksin. Əgər həmin şəxs yenidən dinə qayıtsa, "onda vəzir, böyük qələbə qazanmış olur". Əks təqdirdə vəzir onun bəraəti haqqında deyil, edamı haqqında hökm verməlid ir... Xain düşmən ölkəyə (dar əl-hərb) keçə bilsə, onda vəzir onun daşınmaz əmlakını müsadirə etməli və onun hamısını vəkil edilmiş şəxslərə verməlid ir ki, əgər o, peşman olub geri qayıtsa, malını ö zünə qaytarsınlar. Əgər xain qayıtmasa, onda onun vaxtı keçmiş borc və öhdəlikləri ödənildikdən sonra vəkil ed ilmiş şəxslər d insizlik müddətinin gəlirini qənimət şəklində götürüb, qalan əmlakı onun varislərinə qaytarmalı idilər" 1 . Sənəddən göründüyü kimi, Naxçıvan bir sərhəd vilayəti kimi xüsusi rejimdə idi. Burada başqa dinə - xristianlığa etiqad edənlərin nüfuzu məhdudlaşdırılmışdı və müsəlmanlığ ın saxlan ması üçün ciddi nəzarət mövcud id i. Vilayətin vəzirlərindən başqa əyalət və şəhərlərdə də vəzir vəzifəsi mövcud idi. Məsələn, Təbriz vəziri məşhur Şəmsəddin Tuğrayi idi 2 . Səlmas, Urmiya və Xoy əyalətlərinin də ö z vəzirləri var idi 3 . Şəhərləri valin in adından şəhər rəisləri idarə ed irdilər. Ətraf kəndlər onlara tabe idi 4 . Rəislər, bir qayda olaraq, yerli tanın mış nəsildən seçilirdi. Onların vəzifəsi həmişə irsi olurdu. Ətrafdakı mahal və kənd rəisləri şəhər rəisinə tabe idilər. Rəis məmurlarla təbəələr arasında vasitəçi idi və şəhər, kənd əhalisinin hökmdar qarşısında öz vəzifələrini yerinə yetirərkən qayda-qanuna əməl etmələrinə cavabdeh idi. Şəhər rəisinə axtarış rəisi tabe id i. O, həmin şəxsi bu vəzifəyə təyin edir və onu dəyişdirirdi, çünki rəis də şəhər və mahalda təhlükəsizlik və sakitlik üçün məsuliyyət daşıyırdı. Azərbaycan Atabəyləri dövlətində ən görkəmli əyanlardan biri ət -Tuğrayi nəslindən olan rəislər idilər. Onlardan yaşca ən böyüyü -Şəmsəddin Təbrizin vəziri idi. Onun qardaşı oğlu Nizaməddin isə şəhərin rəisi idi. Tuğrayi nəslin in nümayəndələri "camaatın boynuna minərək, şəhərdə tam hakimlər kimi sərəncam verir, əhali isə şəhər atalarının qanına işləmiş "məhəbbətdən" irsən almış şəhər rəisi və vəzirlərini, onların sələflərinə olduğu kimi, razı salırd ılar" 5 . Şəmsəddin ət- Tuğrayi "Təbriz sakinlərin in təkcə əmlakı haqqında deyil, onların həyatı barəsində də istədiyi göstərişi verirdi. Əhali isə onun hakimiyyətinə ona görə dözürdü ki, onun əslinə-nəcabətinə hörmət edir və ailəsin i sevirdilər. Ona sədaqət əhalidə bir 1 H.Horst, p.124-125. Noraşənli Əbu Bəkr Siyavuş oğlu belə xainlərdən olmuşdur. O, "dədə-baba dinindən dönərək, xristianlığı qəbul etmək arzusunda olmuşdur".Памятники армиянской агиографии. Мученичество Абу Бакра (Осепа), стp.254-264. 2 Ən-Nəsəvi, səh.276. 3 Yenə orada, səh.200. 4 A.Lambton, p.290 və sonrakı səhifələr 5 Ən-Nəsəvi, səh.155, 156. 164 and şəklini almışdı. Hətta hörmət və v icdan yox olanda və ürəklər öz daxili aləmini açanda, qara camaat (əmma) itaətlə onun qapısına doğru gedərək, onun əmr və göstərişlərinə əməl edird ilər. O, bacardığı qədər Təbrizin möhkəmləndirilməsi və müdafıəsi qeydinə qalırdı" 1 . Gəncənin rəisi və atabəy Özbəkin canişin i "var-dövlət, pul, qüdrət və geniş hakimiyyət səlahiyyətinə malik o lan" 2 Cə ma ləddin ə l-Qu mi idi. Təbriz əyalət ində olan Quzekunan kəndinin rəisin in də adı məlu mdur. O, "yüksək qonaqpərvərlik göstərərək, mətbəx, çörəkxana və tövlələr üçün nə lazımsa hamısını tapır, həmçinin qonaqları, saray adamların ı və yüksək şəxsləri yaxşı qəbul edird i" 3 . Ərdəbilin rəisi Fəlakəddin Əbu-n-nəsr əl-Cüneyd ibn İsmayıl ibn Əli ibn İsmayıl əl-Ərdəbili (hicri 615-ci ildə vəfat etmişdir) id i 4 . Rəislər ö z mahallarında dünyəvi hakim id ilər, lakin şəraitə görə d ini hakimlərlə (qazı) və imamlarla razılaşırd ılar. Şiə qazısından başqa, dövlətin hər bir şəhər, mahal və kəndində yerli qazılar var id i. Monqolların hücumlarından əvvəlki son üç-dörd onillikdə qazı vəzifəsində çalışmış bir sıra azərbaycanlı qazının adına İbn əl-Fuvatinin əsərində rast gəlirik. Təbrizin qazısı şəhər rəisi Şəmsəddin ət-Tuğrayinin qardaşı oğlu Qəvaməddin Əbu Abdullah Məhəmməd ibn Əbd əl-Malik Məhəmməd əl-Xəddadi ət-Təbrizi id i. Bu vəzifə ona irsən ata-babalarından qalmışdı. O, "öz əsillərin in Kəbənin açarçıları (anbardarları) olan banu Şeybana aid edən görkəmli qazılar nəslindən idi. Təbrizdə höku mətin yarısı və qazı vəzifəsi ona məxsusdur" 5 . Təbrizin qazılar qazısı Fəxrəddin Əbül-Fəzl Əh məd ibn Məhəmməd ibn Əbd əl- Məlik əl-Xəddadi ət-Təbrizi idi 6 . Yəq in ki, o, yu xarıda adı çəkilən Təbriz qazısının qazısının oğ lu imiş. Təbrizdə məhkəmə hakimiyyətinin yarısı Qəvaməddin Əbül Məcd ibn Əbül-Fəzail ibn Əbd əl-Hamid əl-Qəzvin i ət-Təbriziyə məxsus idi 7 . Marağanın qazısı "Azərbaycan qazıları nəslindən olan" 8 Qütbəddin Əbül- Xeyr Şəfa ibn Əbd ər-Rəhim əl-Maraği id i. Marağanın irsi qazısı həmçinin İmadəddin Əbül-Fərac Məsud ibn Kəmaləddin Əbu Möhsün ibn İmadəddin Əbd əl-Fəmid əl-Maraği idi. O, "Marağanın irsi qazılarından idi. Hicri 640-cı ildə vəfat etmişdir" 9 . 1 Yenə orada, səh.276-277; İbn əl-Əsir; IX, səh.339. 2 Ən-Nəsəvi, səh.63, 285. 3 Yenə orada, səh. 218-129. 4 İbn əl-Fuvati, IV/3, səh.494. 5 İbn əl-Fuvati, IV/4, səh.826; Ən-Nəsəvi, səh.165; Rəşidəddin, 1/2, səh.242. 6 İbn əl-Fuvati, IV/3, səh.100-101. 7 Yenə orada, IV/4, səh.822. 8 Yenə orada, səh.649. 9 Yenə orada. V/2, səh.863. Yüklə 3,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|