Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 3,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
171 qablar, kera mik mə mu lat və hə mçin in misdən, qiymət li metallardan ha zırlan mış məmu lat istehsal edirdilər 1 . Şəhər atabəy Şəmsəddin Eldənizin hakimiyyəti dövründə, Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin paytaxtlarından biri olarkən, özünün ən böyük çiçəklən mə dövrünə çatmışdı. Naxçıvan bağların yaşıllıqları içərisində qərq olmuşdu. Naxçıvan meyvələri və məhsulları isə orta əsrlərdə hər yerdə şöhrət qazanmışdı 2 . Naxçıvan qalasının ö zünün su mənbəyi var idi. Şəhər tikililəri içərisində yerli gəcdən və kərpicdən tikilmiş mədrəsələr, məscidlər, iki, üç və dörd mərtəbəli qüllələr var id i. Atabəylərin iqamətgahından başqa şəhərdə hökumət idarələri (dövlətxanə) də mövcud idi 3 . 1255-c i ildə Na xçıvana gəlmiş fransız rah ibi Qilyo m de Rubruk yazır ki, o, Monqolustana səfərindən qayıdarkən "bir çarlığ ın (yəni Eldənizlərin -Z.B.) əvvəllər paytaxtı və ən böyük və ən gözəl şəhər olmuş, sonralar isə tatarların demək olar ki, səhraya çevirdikləri Naksua (Naxçıvan) şəhərinə yetişdi" 4 . Bu dövrdə Arazın suları küçələr boyu arxlarla axırd ı. Burada "dünyada ən yaxşı və ən faydalı ü zü m", pambıq və dənli bitkilər becərilirdi 5 . Sənətkarların hazırlad ıqları məşhur məmu lat Beynəlxalq bazarlarda Naxçıvanın şöhrətini təmsil edirdi. Buradan satışa Çin parçaları, gözəl incə örtüklər, saxsı qablar (kasa və piyalələr), sənətkarlıq la işlən miş məmu latlar, xələnc ağacından (dəmir, taxta) qayrılmış fincan və boşqablar aparılırdı 6 . Naxçıvan sənətkarlarının məhsulların ın bu natamam siyahısı onun ma llarının zəngin çeşidə ma lik olmasını və istehsalçıların yüksək sənətkarlığ ını göstərir. Naxçıvana girəcək yolları Əlincə (Ələncik), Sü rməri, Təq mər və Fəqnən kimi nəhəng qalalar qoruyurdu 7 . Bu yaxın laradək bəzi tarixçilər tərəfındən belə bir fıkir yürüdülür ki, guya Naxçıvan Azərbaycan şəhərləri sırasına aid deyil. Buna görə mən belə bir hökmün əsassız və inandırıcı olmamasını sübut edən izahın bu əsərə salın masını zəruri hesab etdim. Alban tarixçisi Moisey Kalankatuklu Məhəmməd ibn Mərvanın başçılığı ilə ərəb qoşunlarının erməni tarixi ilə 146 (05.06.697-04.06.698)-cı ildə Dərbənd üzərinə yürüşü haqqında məlu mat verərkən yazır ki, bu səfər zamanı ermən i knyazları üsyan etdilər. Buna görə də sərkərdə hərbi əməliyyatı dayandırıb, Н.Д.Миклухо-Маклай, стр. 209; Həmdullah Qəzvini, səh. 90; Əl-Bakuvi, səh. 99. 2 Н.Д.Миклух о-Маклай, стр. 209. 3 Yenə orada. 4 Гильом де Рубрук, стр. 188. 5 Н.Д.Миклухо-Маклай, стр. 209. Həmdullah Qəzvini, səh. 90. əl-Bakuvi, səh. 99. Н.Д.Миклухо-Маклай, стр. 210. Əl-Bakuvi, səh.99. Xələnc haqqında bax: Р.Дози, I, стр. 400, Ибн Фадлан, стр. 137, 244-245; 539-cu qeyd. 7 Həmdullah Qəzvini, səh.90. 172 qiyamçıları yatırtmaq üçün Ermən istana qayıtmağa məcbur oldu. Tarixçi yazır: "Məhəmməd Çoqdan qayıtdı və 3 il ərzində su ilə əhatə olunmuş qalanı -Sevanı mühasirə etdi və nəhayət, oranı tutdu və orada kimə rast gəldisə, hamını q ılıncdan keçirtdi. Oradan Ermənistana gedərkən o, yunan (Vizantiya) və erməni qoşunlarını məğ lub etdi. Əsir edə bilmədiy i bütün erməni knyazlarını o, ciddi andla başdan çıxartdı, yalan və xəyanətlə onları bir yerə yığdı. O, knyazları Naxçıvana gətirə- rək, 800 nəfəri kilsəyə yığdı və diri-d iri yandırd ı" 1 . Bu məlu mata əsasən Ermənistanın orta əsrlər tarixin in tədqiqatçılarının hamısı belə hesab edirlər ki, burada söhbət Arazüstü Naxçıvandan (Muxtar Respublikanın indiki paytaxtı) gedir, bu da indiki tarixi coğrafıyada (məsələn, b ax: "Aşxaratuytsq"), hətta Ermən istan və Azərbaycanın medievist (orta əsr) tarixçilərinin ü mu mi əsərlərində hər cür anlaşılmazlığa gətirib çıxarır 2 . Moisey Kalankatukludan gətirdiyimiz h issədə deyilir ki, Məhəmməd ibn Mərvan vizant - erməni qoşununu Ermənistan ərazisində, təqribən Naxçıvan yaxınlığında məğlub etdi. Buna görə də burada söhbətin məhz hansı Na xçıvandan getdiyinin aydınlaşdırılması zəruridir. Akademik İ.A.Orbeli 1912-1913-cü illərdə Türkiyə Ermənistanı ərazisindəki epiqrafık abidələri tədqiq edərkən Qars vilayətin in Kağızman mahalındakı b ir neçə yaşayış məntəqəsində oldu, bunların arasında Baqavan, Ələm (Ələmn), Mren və Naxçıvan da var id i 3 . Onun oxuduğu epiqrafık yazılar içərisində Kamsarakan knyazlarının fəaliyyəti ilə bağlı olan iki inşaat yazısı da vardır. Onlardan biri Naxçıvandakı kilsəyə aiddir. İ.A.Orbeli onun inşasını VII əsrin sonuna aid edir 4 . İ.A.Orbeli Naxçıvandakı kilsənin qalıqların ı təsvir edərək yazır: "Qəd im kilsədən yalnız şimal tərəfdəki divarın şimal-şərq küncünün aşağı hissəsi, qərb tərəfdəki d ivarın aşağı hissəsinin azacıq sahəsi qalmışdır" 5 . Sonra İ.A.Orbeli aşağıdakı məlu matı verir: "Naxçıvan məbədi xarabalıq lar içərisində qalmışdı, lakin sonradan camaat özlərinin d ini ehtiyaclarını ödəmək üçün kilsəni tikmək qərarına gəldi. Bu məqsədlə əhali uçulmuş divarları sökərək, yalnız yu xanda qeyd olunmuş hissələrə toxunmad ılar. O biri divarları yenidən özüldən tikdilər. Bu işlərə rəhbərlik edən bənna mənə xəbər verdi ki, məbədin daş larında yanğın izləri var idi, 1 Moisey Kalankatuklu. Alban tarixi, səh.259 (ingiliscə tərcüməsi, səh.207-208). Vardan bu hadisəni erməni tarixi ilə 26.05.702-25.05.703-cü illərə aid edir. Həmçinin bax: Гевонд, стр. 22-24: Киракос Гандзакеци, стр. 40, 45. 2 Müxtəlif rütbəli müasir müəlliflərin çoxlu əsərlərini sadalamayaraq yalnız "Erməni xalqının tarixi" (I hissə, Yerevan, 1951 və sonrakı nəşrlər) və "Azərbaycan tarixi" (I hissə, Bakı, 1958, səh.107) kitablarını qeyd etməklə kifayətlənirəm. Birinci əsrdə Naxçıvan erməni şəhərləri sırasına daxil edilmişdir. İkinci kitabda da Naxçıvan erməni şəhəri kimi təqdim olunur. 3 И.О.Орбели. Баганванская надпис. Избр. Труды. Ереван, 1963. Стр. 371 və sonrakı səhifələr. 4 Yenə orada: Надпис о построении церкви в Нахцыване, стр. 430-433, 5 Yenə orada, səh.430. Yüklə 3,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|