Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 3,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
173 onların ü zü tökülmüşdü, buna görə də bütün daşları yenidən yonmaq lazım gəld i" 1 . Yu xarıda gətirilmiş tutarlı dəlillər göstərir ki, burada söhbət məhz Məhəmməd ibn Mərvanın ermən i knyazların ı yandırd ığı məbəddən gedir. Bu məbəd Türkiyənin Qars vilayətin in Kağızman mahalında yerləşən Naxçıvan şəhərindədir. Beləliklə, aydın olur ki, ərəb sərkərdəsinin mənbələrdə təsvir olunan əməliyyatının - vizant-ermən i qoşunlarının darmadağın edilməsi, ermən i knyazlarının əsir edilib, Naxçıvandakı məbəddə yandırılması - bütün bunların Arazüstü Naxçıvan ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Naxçıvanla bağlı bütün hadisələri, o cümlədən knyaz Baqratuni, Artsruni və başqalarının fəaliyyətini bundan sonra izah edərək xatırlatmaq lazımdır ki, bu Naxçıvan (həmçinin məbəd) Qars vilayətinin Kağızman mahalının eyni adlı inzibati mərkəzindən bir az aralıda yerləşir (1-ci şəkil). Həmçin in məlu mdur ki, Arazüstü Naxçıvanda aparılan arxeo loji qazıntılar zaman ı kilsə və başqa xristian tikililərin xarabalıq ları heç vaxt tapılmamışdır. Azərbaycamn ən iri şəhərlərindən biri - Beyləqan ticarət və hərbi-strateji yolların kəsişdiyi yerdə yerləşmişdi. Bu şəhərin orta əsr tarixi "nəinki orta əsr Azərbaycan şəhərinin, həmçinin, ü mu miyyətlə, feodal Şərqi şəhərinin tarixi problemlərin i öyrənərkən b ir ço x baxımdan etalon (meyar, ö lçü) ola b ilər" 2 . "Arran ölkəsində məşhur böyük şəhər olan" 3 Beyləqanın Azərbaycanın başqa şəhərləri içərisində mövqeyi bu mənada xüsus ilik təşkil edird i. XII əsrin əvvəllərində Səlcuqilər dövlətində ara vuruşmaların qızışdığı b ir dövrdə Səlcuq canişinlərinin hakimiyyəti o qədər zəiflədi ki, Beyləqan nəzarət altından çıxdı və demək olar ki, mu xtar əyalət şəhəri o ldu 4 . XII əsrin əvvəllərində Beyləqanda vəziyyət olduqca mürəkkəb idi. Şəhərin "azad" vəziyyəti şəhərliləri təmin edirdi və onlarla gah Səlcuq şahzadələrinin iqamətgahı olan Gəncədən və gah da Şirvanşahlar tərəfındən təyin olunan canişinlər arasındakı münasibətlər ço x gərg in idi: şəhərin sakin ləri başqa tərəfın kö məyinə bel bağlaya bilərdilər. Şirvanşah Beyləqanda öz hakimiyyətini qurmaq üçün imkan və vasitələrə malik olsa da, bu niyyətə çatmağa cəsarət etmird i. Bilavasitə Beyləqanı idarə edən Gəncə d ivanı isə əksinə, onu özünə tabe et mək üçün kifayət qədər hərbi qüvvəyə malik deyild i və özgə köməy inə mü raciət edird i. Buna görə beyləqanlılar "heç olmasa nisbi istiqlaliyyətlərin i qoru mağa cəhd edərək, həm şəhər hökuməti tərəfındən səlahiyyətin artmasına, həm də hərb i dəstələr və ya bacarıq lı məmurlar tərəfındən Beyləqanda nəzarət yarad ılmasına 1 И.О.Орбели, Надпис о построении церкви в Нахцыване, стр. 430 2 Г.М.Ахмедов.Автореф. докт. Дисс., стр. 5. 3 Zəkəriyyə əl-Qəzvini, səh.513. 4 В.Ф.Минорский. История Ширвана и Дербенда, стр. 157; В.М.Бейлис, стр.58. 174 175 müqavimət göstərirdilər" 1 . Beyləqan özünün belə yarımmüstəqil vəziyyətini Şəm- səddin Eldəniz tərəfındən Arranın tutulmasına qədər saxlaya b ilmişdi. Bir neçə il ərzində Beyləqan gürcülərə xərac verird i, lakin hicri 556 (1161) - cı ildə onlar atabəy Eldəniz tərəfındən darmadağın edild i və şəhər Azərbaycan Atabəylərinin nəzarəti altına keçd i 2 . Bu vaxt-dan ta hicri 618-ci ildə monqolla rın ilk hücu muna qədər Beyləqan özünün yüksək çiçəklən mə dövrünü keçirirdi. Düzdür, Cahan Pəh-ləvanın oğlu Əmir Əmiran Ömər öz qardaşı Əbu Bəkrin qoşunları məğlub edərkən, gürcülər şirvanhlarla birlikdə şəhəri tutmağa cəhd göstərirdilər, lakin beyləqanlılar öz şəhərlərini qorudular 3 . Atabəy Əbu Bəkr və xüsusilə də atabəy Özbəkin hakimiyyəti zamanı Beyləqan "tamamilə inşa edild i - orada ço xlu saray və köşklər tikd ilər. Qədimdə bu şəhərdə su yox id i və şəhər camaatı bu cəhətdən korluq çəkirdilər, oraya Arazdan bir neçə arx çəkilibdir. Rəvayət edirdilər ki, bu şəhər onların (Əbu Bəkrlə Özbəkin - Z.B.) uğurlu qədəmlə rindən abadlaşdı. [Burada] ço xlu evlə r t ikd ilə r və əyanlar onlara köçdülər. Orada (şəhərdə) fıravanlıqdır və ço xlu miqdarda bazar vardır" 4 . Q.M.Əh mədov tərəfındən aparılmış ço xillik arxeolo ji axtarışlara əsasən müəyyən edilmişdir ki, bu müddətdə Beyləqanda tikinti keramikası (dulusçuluğu), kaşı, kərp ic istehsalı inkişaf etmiş və tikinti texnikası da təkmilləşmişdi. Bütün bunlar yuxarıda qeyd olunduğu kimi, "əyanlar yaşayan saray və köşklərin" 5 - böyük binaların tikilməsi üçün əlverişli şərait yaradırdı. Bunun nəticəsində şəhərin mərkə zi hissəsində yoxsul şəhərlilər üçün yaşayış evlərinin sayı get -gedə azalırd ı. Şəhər meydanlarının və küçələrin in də sahəsi azalmağa başlayırd ı. Beyləqan ayrı-ayrı məhəllələrdən ibarət idi. Şəhərdə karvansaralar, mədrəsə, məscidlər və bir neçə bazar var idi 6 . Q.M.Əh mədovun hesablamalarına görə, XIII əsrin əvvəllərində Beyləqanda 40 minə yaxın əhali yaşayırmış 7 . Beyləqandakı sənət və peşə sahələrinin siyahısına 30-dan ço x sənət növü daxildir, yəni şəhərdə bütün peşələr mövcud imiş 8 . Mənbələrdə qeyd olun muş peşələrin mü xtəlifliyi bunu bir daha təsdiq edir: to xucular (xəyyak), çəkməçilər (əsakifa), əczaçılar (səyadüa), boyaqçılar (sabbaq), dabbağlar, şərab düzəldənlər 1 В.М.Бейлис, стр.52-53. 2 Əl-Hüseyni, vər.51a. 3 Yenə orada, vər. l05b-106a. 4 Н.Д.Миклухо-Маклай. Аноним XIII в., стр. 201-202. 5 Г.М.Ахмедов, стр. 77. 6 Məsud ibn Namdar, vər. 118 a, 200a, 231 a, 246 a və s. Н.Д.Миклухо-Маклай. Аноним XIII в., стр. 7 Г.М.Ахмедов, стр. 84. Beyləqandakı qazıntılar barədə ətraflı məlumat üçün yenə də oraya bax. 8 Məsud ibn Namdar, vər. l31a, 143 a, 145a, 146 b, 147 b, 183 a, 184 b. Yüklə 3,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|