Azərbaycan döVLƏt aqrar universiteti İnformasiya texnologiyalari, aqrar müHƏNDİSLİk və energetika faküLTƏSİ

AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ
İNFORMASİYA TEXNOLOGİYALARI, AQRAR MÜHƏNDİSLİK VƏ ENERGETİKA FAKÜLTƏSİ
HƏYAT FƏALİYYƏTİNİN TƏHLÜKƏSİZLİYİ VƏ BƏDƏN TƏRBİYƏSİ
kafedrası
ƏMƏK MÜHAFİZƏSİ

MÖVZU 14: İNŞAAT VƏ MELİORASİYA İŞLƏRİNDƏ TƏHLÜKƏSİZLİK TEXNİKASI
MÖVZUNUN PLANI

1. Mədəni texniki işlərin aparılması.

2. Drenaj tikintisinin aparılmasında təhlükəsizlik tədbirləri.

3. Meliorasiya işlərinin təhlükəsizlik tədbirləri.

4. Ayrı-ayrı maşınlarla işləyərkən təhlükəsizlik tədbirləri.

Ə D Ə B İ Y Y A T

1. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. Bakı – 2002.

2. Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsi. Bakı “Hüquq ədəbiyyat” 2008.

3. İstehsalatda bədbəxt hadisələrin təhqiq edilməsi və yçota alınması. “Bakı, hü-

quq ədəbiyyatı” 1998.

4. Həsənov B.A. Əmək mühafizəsi. Bakı, Maarif, 1986.

5. Tağızadə T.H. Meliorasiya t/tında əmək mühafizəsi. Bakı. “Maarif” 1990.

6. Əfəndiyev R.İ. Heyvandarlıqda təhlükəsizlik texnikası. Bakı. Azərnəşr 1987.

7. Канашев Ф.М и др. Охрана труда. М.; 1988.

8. Луковников А.В. Охрана труда. М.; «Колос»1989.

9. Денисенко Г.Ф. Охрана труда. М.; «Высшая школа» 1989.

10. Шурин Е.Т. Пожарная безопасности на животноводческих фермах. М.;

1984.
İNŞAAT VƏ MELİORASİYA İŞLƏRİNDƏ TƏHLÜKƏSİZLİK
TEXNİKASI
Meliorasiya və hidrotexniki tikintilərdə suvarma, qurutma şəbəkələrinin və su anbarlarlarının inşaasında, bəndlərin ucaldılması, sahələrin hamarlanması, dərin çala və karxanaların işlənməsində torpaq işləri əsas yer tutur. Bu işlər çox vaxt mürəkkəb və əlverişsiz şəraitlərdə aparıldığı üçün melioratorların əməyində təhlükəsizlik məsələlərinin həllinə ciddi diqqət verilməlidir.

Torpaq işlərində zədələnmələrin əsas texniki səbəbləri çuxurların uçulmasıdır. Çünki bu işlərdə çuxurlar əvvəlcə yumşaldılır, nəticədə onların strukturu pozulur, hissəciklər arasındakı əlaqə itir və xüsusi tədbirlər görülmədikdə torpaq kütləsi uçub-aşır. Qazma dərinliyi artdıqda bu təhlükə də artır. Torpaq işlərində bədbəxt hadisələr maşın və mexanizmlərin təhlükəsiz istismar qaydalarının pozulması nəticəsində də baş verə bilər.

Torpaq işlərində suxurların dayanıqlığını təmin etmək üçün iki üsuldan istifadə edilir: yamacların qurulması və bərkidicilərin qoyulması.

Mürəkkəb hidrogeoloji şəraitdə (qrunt sularının səviyyəsi yüksək olduqda, su-xurların sürüşdüyü və çökdüyü zonalarda) torpaq işləri yalnız fərdi icra layihələri əsasında aparılmalıdır.

Torpaq işləri görülən sahədə işləyən yeraltı kommunikasiyalar (elektrik kabeli, qaz xətti və i.a.) vardırsa, işə başlamaq üçün onları istismar edən təşkilatlardan yazılı icazə və kommunikasiyaların yerləşmə sxemi alınmalıdır. Kommunikasiyaların yeri iş sahəsində müvafiq nişan və yazılarla göstərilməlidir.

İstismarda olan yeraltı kommunikasiyaların təsir zonasında torpaq işləri ustanın və ya iş icraçısının bilavasitə rəhbərliyi altında aparılmalıdır. Gərginlik altında olan elektrik kabellərinin və istismarda olan qaz xətlərinin mühafizə zonalarında isə bundan əlavə, işin gedişini elektrik və ya qaz təsərrüfatının nümayəndəsi də müşahidə etməlidir.

Torpaq işləri zamanı qarşıya sxemdə göstərilməmiş yeraltı kommunikasiya və ya zəhərli qaz çıxarsa, iş rəhbəri işi saxlayıb işçiləri təhlükəli zonadan kənar etməlidir. Yalnız aşkar edilmiş maneənin xarakteri müəyyən edildikdən və uyğun təhlükəsizlik tədbirləri görüldükdən sonra həmin yerdə torpaq işlərini davam etdirmək olar.

Torpaq işləri zamanı təsadüfən aşkar edilmiş yeraltı qazların təhlükəliyini qaz analizatoru və ya şaxtaçı lampası ilə yoxlayırlar.

Yeraltı kommunikasiyaların bilavasitə yaxınlığında qazma işlərinin mexanizm-lərlə, zərbə alətləri ilə (ling, külüng, pnevmatik alət) aparılmasına icazə verilmir. Burada qazma işləri yalnız kürək vasitəsilə, zərbəsiz hərəkətlərlə görülməlidir.

Müxtəlif profilli qazıntılar (xəndək, çala) yamaclı və şaquli divarla (divarları bərkidilmədən və bərkidilərək) qazıla bilər. Bütün hallarda xüsusi təhlükəsizlik şərt-lərinə əməl edilməlidir.

Qruntun yamaclı işlənməsi. Dərin xəndək və çalaların yamaclı qazılması daha əlverişlidir. Burada qazıntı yamaclarının dayanıqlığı yamaclıq bucağının (yamacın istiqaməti ilə üfüqü müstəvi arasındakı bucaq) qiymətindən, qazıntının dərinliyindən və qruntun xarakterindən asılıdır.

Xəndək və çala işlənməzdən əvvəl yamacların təhlükəsizliyini təmin edən diklik təyin edilməli və yamacın formalaşdırılma üsulu seçilməlidir. Dərinliyi 5 m-ə qədər olan qazıntılarda təhlükəsizliyi təmin etmək üçün yamacın buraxılabilən və böyük dikliyini qruntun növündən asılı olaraq təyin edirlər.

Torpaq işləri müxtəlif qruntlu laylarla aparıldıqda yamacın bütün laylar üçün ümumi dikliyini ən zəif qrunta görə seçirlər.
MƏDƏNİ TEXNİKİ İŞLƏR
Meliorasiya təşkilatlarında aparılan mədəni-texniki işlərə meşənin qırılması və kolluğun kəsilməsi, sahənin kötüklərdən, daşlardan təmizlənməsi, xam torpaq layının qaldırıması, torpağın hamarlanması və i. aiddir.

Meşənin qırılması işlərinə başlamazdan əvvəl radiusu 50 m olan təhlükəli zona xəbərdaredici nişan və yazılarla çəpərlənməsi, ağacların yıxıdılma istiqaməti təyin edilməli, iş yerlərinin quru, çürümüş ağac qrıntılarından təmizlənməsi təmin edilmə-lidir. Qışda bundan əlavə kəsilməli olan hər bir ağacın yanında qarı təmizləyərək 4...5 m uzunluğunda cığır açılmalıdır.

Meşənin qırılması dövründə təhlükəli zonada digər işlərin görülməsi və nəqliy-yatın hərəkəti qadağandır.

Elektrik xətlərinin yaxınlığında ağacların kəsilməsi işləri yalnız həmin xəttin mənsub olduğu təşkilatın yazılı icazəsi ilə və ustanın rəhbərliyi altında aparıla bilər.

Əgər küləyin sürəti 6 m/san-dən çoxdursa və ya iş aparılan yamacların mailliyi 20⁰-dən böyükdürsə tufan yıxmış və yanmış meşə sahələrinin işlənməsində, həmçinin çürümüş ağacların kəsilməsində işçilərin tək-tək işləməsinə icazə verilmir.

Ümumiyyətlə, 11-13 m/san sürətlə əsən küləkli havada, tufan, leysan yağış və buzlaşma vaxtı, habelə görmə məsafəsi 50 m-dən az olan şəraitdə meşəqırma işləri qadağandır.

Sallanıb qalmış ağacları bucurdaq və ya dolamaçarxla götürdükdə ipin uzunluğu ağacın hündürlüyündən azı iki dəfə, traktorla götürdükdə isə 10 m uzun olmalıdır. Ağacların tam kəsilməmiş və ya sallanmış vəziyyətdə qoyaraq başqa isə keçmək və ya fasilə etmək olmaz.

Diametri 15 sm-ə qədər olan kiçik ağacları və kol-kosu DΠ- 24, MΠ- 9 tipli kolqıran maşınlarla kəsirlər. Tırtıllı traktorun bazasında yerləşdirilmiş DΠ- 24 aqre-qatının işçi orqanı budalayıcı bıçaqlı ikitərəfli laydırdan və qabaq hissədə qoyulmuş pazdan ibarətdir. Maşın zireh sipərlə, kabinə çəpəri ilə və bıçaqları itiləyən quruluşla təchiz edilir.

MΠ- 9 tipli birlaydırlı kolqıran üfüqi bıçaqlı qaynaqlanmış laydırdan ibarətdir ki, onun sol tərəfində böyük ağac gövdələrini və kötükləri yarmaq üçün diş bərkidil-mişdir. Kolqıran laydır universal buldozer çərçivəsində yerləşdirilir.

Torf bataqlıqlarının işlənməsi üçün fəal işçi orqanlı MTH-13 tipli maşınlar tət-biq edilir.

Kolqıran maşınlarla işə başlamazdan əvvəl onların təsir zonasında kənar şəxs-lərin olmamasına əmin olmalı və iş vaxtı kabinənin sazlığına diqqət verilməlidir. Maşının iş cəbhəsi iri daş, kötük və qalın ağac budaqlarından təmizlənməlidir. Yalnız maşın tam dayandırıldıqdan sonra bıçaqların vəziyyətini yoxlamaq və tırtıla ilişmiş kol-budağı kənar etmək olar.

Kəsilmiş ağaclar və kol-kos xüsusi dırmıqla və ya kötüktoplayıcı ilə bir-birindən 40...50 m məsafədə qalaqlara yığılır; sonra onları yükləyici ilə nəqliyyat vasitələrinə yükləyərək utilizasiyaya göndərirlər.

Meliorasiya sahəsində ağac və kol-kosun yerüstü hissələri qırılıb təmizləndikdən sonra sahədən kötükləri və diametri 30 sm-dən böyük olan daşları kənar edirlər.

Kötükləri çıxarmaq üçün dırmıqlı və ya rotorlu kötükçıxaran maşınlardan isti-fadə edilməsi əlverişlidir.

Kötükçıxaran dırmıq T- 130 Г tipli traktorun bazasında yerləşdirilən K- 15 dır-mığından ibarətdir. Bu maşın diametri 15 sm-ə qədər olan kötüklərin çıxarılmasında tətbiq edilir. Daha böyük kötüklərin işlənməsində MΠ-25, MΠ- 13, MTΠ- 13, MTΠ- 81, KSΠ- 20, AKΠ- 1 tipli rotorlu kötükçıxarıb- toplayan maşınlardan istifadə olu-nur. Bu maşınlar astagedişli traktorlara qoşulmuş işçi orqandan ibarətdir.

Rotorlu kötükçıxaranın işçi kötükçıxaran, ötürücü və üç ədəd silkələyib- nəğl edən rotordan ibarətdir.

Kötükçıxaran maşınlarla işlədikdə kötükləri bilavasitə traktorun dartı qüvvəsi ilə çıxarmağa icazə verilmir. Maşınlarla işə başlamazdan əvvəl onların sazlığı, mühafizə çəpərlərinin və qoruyucu quruluşların işçi vəziyyətdə olması yoxlanmalı, işçilər maşınların təsir zonasından kənar edilməlidir. Sahədən kötüklərin yığılması zamanı işçilər maşının kəsici hissələrindən azı 10 m kənarda olmalı və kötüklərin trans-portyordan əl ilə yerə atılmasına imkan verilməməlidir.

Diametri 80 sm-dən böyük olan kötüklərin partladılaraq çıxarılmasında təhlükə-sizlik qaydalarına riayət edilməlidir. Kötüklərin çıxarılmasında işləyən ayrı-ayrı partlayışçılar və partlayış briqadaları bir-birindən azı 500 m məsafədə işləməli və öz qonşularının yerini, hərəkətini dəqiq bilməlidir.

Meliorasiya sahəsinin işə hazırlanmasında onun səthindən və torpağın üst layın-dan diametri 5 sm-dən böyük olan daşlar kənar edilməlidir.

Xırda daşlar (ölçüləri 5...30 sm) MKΠ -1,5 masşını ilə toplayaraq nəqliyyat vasitələrinə yığırlar. Ğlçüləri 30...65 sm olan daşları УKΠ -0,6 maşını ilə yığıb daşıyırlar. Daha böyük daşların çıxarılması və daşınması üçün MΠ -2Б, MΠ -7A tipli kötükçıxaranlardan istifadə olunur. Ölçüləri 2 m böyük olan qaya daşlarını əvvəlcə partlayışla parçalayır, sonra isə traktor qoşquları ilə daşıyırlar.

Daşyığan maşınların istismarında digər ümumi təhlükəsizlik tədbirləri ilə bərabər, zəncir və trosların möhkəmliyinə, eləcə də onların tarımlanarkən daşlardan sürüşüb çıxmamasına diqqət edilməlidir. Maşınlara texniki xidmət işlərinin aparıl-masına yalnız onlar tam dayandırıldıqdan və yükdən azad edildikdən sonra icazə verilir.

Daşların partladılması üçün ΠM-lərin səth üzərində qoyulmuş və ya şpurda yerləşdirilmiş atımlarından istifadə edilir. Yastı daşlar partlatmaq üçün kumulyativ atımlar tətbiq edilir. Partlayış işləri onların təhlükəsiz aparılma şərtlərini müəyyən edən vahid qaydalara əsasən aparılmalıdır.

Meliorasiya sahəsi bitki örtüyündən, kötük və daşlardan təmizləndikdən sonra torpağın yumşaldılması, hamarlanması ilk şumlama işləri görülür. Bu işlərdə diskli dırmıqlardan (БДM -2,5; БДT -7), bataqlıq frezerlərindən (ФБH-15; KДΠ -2), yumşaldıcı qurğulardan (PC -1,5 PCH -2,9), xüsusi təpəkəsən maşınlardan (KДΠ -2), hamarlayıcılardan (Π -4; ДЗ -602), müxtəlif kotanlardan (ΠБН -75; ΠДН -4M), yükləyici və nəqledici mexanizasiya vasitələrindən istifadə edilir.

Göstərilən aqreqatların tətbiqində aşağıdakılar qadağan edilir: aşma təhlükəsi olan kələ kötür yerlərdə işləmək; aqreqat işləyərkən işçi orqanları təmizləmək və torpağın şumlanma dərinliyini tənzimləmək; maşının nasazlığını aradan qaldırmaq; kənar şəxslərin işləyən aqreqata 30 m-dən artıq yaxınlaşmasına yol vermək; işləyən frezerdən bitki qalıqlarını təmizləmək; hidravlik silindrləri bağlamadan bıçaqları bərkitmək və i.ax.

Torpağın frezerlə işlənməsinə başlamazdan əvvəl sahə kənar əşyalardan təmiz-lənməli və frezerin traktorla qoşqusunun sazlığı yoxlanılmalıdır. İş vaxtı maşının kar-dan və aralıq vallarının örtüyü, frezerin qoruyucu sipəri yerində olmalıdır.

Sahədə torğağın yumşaldılmasından sonra hamarlama işlərinə icazə verilir. Hamarlama işləri buldozer, hamarlayıcı vəskreperlərin tətbiqi ilə aparılır. Buldozer işləyərkən maşınist gavahının (laydırın) kəsici hissəsini diqqətlə izləməli və ciddi maneələrə (daş, kötük) rast gəldikdə maşın dayandırmalıdır. Torpağın yoxuşa aparıl-masında gavahın xam torpağa girməməsinə diqqət edilməlidir. Buldozerlə yoxuşluğu 25⁰ –dən və e3nişliyi 35⁰ –dən böyük olan sahələrdə torpağa hamarlamağa icazə verilmir. Eləcə də gavahın dolduqda və ya torpağın içərisində olduqda buldozeri dön-dərmək, yağışlı havada gilli suxurlarda işləmək, çalanı torpaqla doldurduqda maşının gavahınını kanalın qaşından irəli çıxarmaq təhlükəsizlik qaydalarına görə qadağandır. Maşinist buldozeri döndərməzdən əvvəl onun hərəkət zonasında adamların olma-dığına əmin olmalıdır.

Skreperlə işə başlamazdan əvvəl maşının hərəkət sxemi və torpağın doldurulub- boşaldılma qaydası tərtib edilməlidir. Maşının xəndək və çalalara enmə yerləri hamarlanmalı və nişanla qeyd edilməlidir. Skreperlə boyuna mailliyi 10⁰-dənvə eninə mailliyi 18⁰-dən çox olan çalalarda işləməyə icazə verilmir. Skreperlər qrupla işlə-dikdə qonşu maşınlar arasında azı 20 m məsafə saxlanılmalıdır. Skreperlə qazıntının qaşına 0,5 m-ə qədər və yeni tökülmüş torpaq qalığının yamacına 1 m-ə qədər yaxınlaşmağa icazə verilir. Skreperin dik enişlərdə hərəkəti zamanı mühərriki sön-dürməyə, eniş və yoxuşlarda ötürücünü bir sürətdən digərinə keçirməyə icazə veril-mir.

Skreperin çalovuna yapışmış torpağı təmizləmək üçün ərsin və ya kürəkdən istifadə edilir. Maşının çalovu təkansız, səlis qaldırılıb- endirilməlidir ki, kanatı qırıl-masın. Kanat və ya hidravlik şlanq qırıldıqda dərhal bucurqadın barabanını və ya nasosu dayandırmaq lazımdır. Skreperlə gecə vaxtı işlədikdə idarəetmə dəstəkləri, maşının bıcaqları, hərəkət yolları və iş yerləri lazımi qədər işıqlandırılmalıdır.

Hidravlik idarəetmə sistemli skreperdə dişlə ilə traktorun arasında hidravlik sis-temin rezin şlanqında qısa qoruyucu kanat bağlanmalıdır torpağı 1,5- 2 km məsafəyə daşımaq lazım gəldikdə çalovu zəncirlə bərkitməli və hidravlik nasosu dayandırma-lıdır. Skreperi böyük məsafələrə daşıdıqda, baxış və təmir vaxtı çalovu avtomatik asqıya qoyurlar. Skreperi öz hərəkəti ilə nəql etdirəndə çalovu yerdən azı 0,35 m hündürlüyə qaldırmaq lazımdır.

Meliorasiya təşkilatlarında torpağın sıxlaşdırılması (döyəclənməsi) üçün özü-hərəkətedən və ya qoşqulu vərdənələrdən istifadə edilir. Özühərəkətedən vərdənələr bir-birinin ardınca işlədikdə azı 5 m təhlükəsiz məsafə saxlanılmalıdır. Qazıntı və çalaların, habelə dərələrin qaşında təzə səpilmiş torpağın sıxışdırılmasında dartıcı maşının təkərindən qazıntının qaşına qədərki məsafə 1,5 m-dən az olmamalıdır. Vərdənə qoşulmuş dartı maşınının geriyə hərəkət etdirilməsi qadağandır. Pnevmatik təkərli vərdənələri avtomobillə ballastsız qoşaraq nəql etdirirlər.

Şumlama, frezrləmə, hamarlama, sıxlaşdırma işlərində tətbiq edilən mexanizm-lərin istismarında, elecədə onlar üçün səciyyəvi olan ümumi təhlükəsizlik qaydalarına riayət olunmalıdır.
DRENAJ TİKİNTİSİ
Qapalı üfüqi drenaj tikintisi yalnız təsdiq edilmiş layihə sənədləri (TTЛ, ИИЛ) əsasında aparılmalıdır. Layihədə konkret iş sahəsinə aid təhlükəsizlik tələbləri və onların təmin edilməsi tədbirləri verilməlidir.

Drenaj işlərinə başlamazdan əvvəl bütün sahə ağac, kol-kos, kötük, daş və digər maneələrdən təmizlənməli, materialların yığılması, texnikanın saxlanması və ona xidmət göstərilməsi üçün yerlər təyin edilməlidir. Material anbarları daimi yolların yaxınlığında və obyektdən 2 km-ə qədər məsafədə yerləşdirilir.

Drenaj tikintisində yüksək təhlükəli işlərə (çox nəm suxarlarda, darısqal şərait-lərdə aparılan torpaq işləri, dərin xəndəklərin qazılması, dərin kanalların yamac-larında beton və izolyasiya işləri və i.ax.) xüsusi diqqət verilməlidir. Yadda saxlamaq lazımdır ki, nəm və zəif çuxurlarda yerqazan maşınların çuxura xüsusi təzyiqi 40 kΠA-dan zəif çuxurlarda isə 25 kΠA-dan artıq olmamalıdır. Buna görə də suxura böyük təzyiq göstərən maşınların tətbiqi lazım gəldikdə onların tırıllarının altında taxta və ya şalban döşənəklər qoyulmalıdır.

Qapalı üfüqi drenaj tikintisi geodezi nişanlama, trassanın təmizlənib hamarlan-ması, drenaj borularının xəndəyə düzülməsi, drenaj qurğularının tikilməsi, xəndək-lərin torpaqla örtülməsi işlərindən ibarətdir.

Qapalı üfüqi drenaj tikintisi ЭТЦ- 202А, ЭТЦ -202Б, Т- 406 və ЭД- 3,0 БДМ-301 A tipli xəndək ekskavatorları ilə və xəndəkdən kənarda işləyən drenddöşəyən maşınlarla aparılır.

Çoxçalovlu ekskavatorlarla işlədikdə iş meydançasının profili güclü küləkdə belə maşının dayanıqlığını təmin etməlidir. Bu maşınlarda mailliyi 10⁰-yə qədər olan yoxuşlarda və 5⁰ –yə qədər olan yamaclarda işləməyə icazə verilir. Ekskavator enişdə yalnız birinci sürətlə hərəkət etməlidir.

İş trassasını ekskavatorun sərbəst hərəkəti üçün tələb olunan endə hamarlayırlar. Güclü külək əsən rayonlarda artıq torpağı xəndəyin külək tutmayan tərəfində, mailli sahələrdə isə xəndəyin hündür tərəfində yerləşdirirlər. Hamarlama zamanı artıq torpaq xəndəyin yalnız bir tərəfinə toplanır, digər tərəf isə drenaj borularının yığıl-ması üçün sərbəst saxlanılır. Saxsa borular trassa boyunca piketaj xəttindən 0,7...1,0 m məsafədə, drendöşəyən maşının hərəkət istiqamətindən sol tərəfə düzülür. Plastmas borular buxtası və birləşdirici armatur isə dren kollektorlarının mənsəbi yanında, xəndəkdən kənarda işləyən drendöşəyənin hərəkət istiqamətindən sol tərəfə düzülür. Drenaj boruları trassa boyunca qoşqularla daşınır, bu zaman onların üstünə adamların minməsi qadağandır.

Plastmas boruları döşəmək üçün tətbiq edilən MД- 4, MД- 12 maşınlarının təhlükəsiz işləməsi üçün trassa boyu kələ-kötürlük 20 sm-dən, eninə maillik isə 3⁰- dən çox olmamalıdır.

Lay və səth sularının axıdılmasını təmin etmək üçün xəndəyi profilin ən aşağı nişanlarından qazmağa başlayırlar. Qazma işlərinə başlamazdan əvvəl maşinist briqa-danın bütün üzvlərinin öz iş yerlərində olmasına əmin olmalı, sonra xəbərdarlıq siqnalı verməli və cavab siqnalı almalıdır. Əvvəlcə çalov zəncirini və transportyoru işə salır, sonra isə işçi hərəkətə başlayırlar. Xəndək ekskavatoru işləyərkən onun laydır barabanından 3 m-ə qədər, pərli barabanından isə 6 m-ə qədər məsafədə adamlar hərəkət etməməlidir. Borudöşəyinin üstündə adamlar olduqda onu endirib-qaldırmaq qadağandır.

İş vaxtı xəndəkdə maneəyə (kötük, daş və digər əşyalar) rast gəldikdə maşını saxlayıb onu kənar etdikdən sonra hərəkəti davam etdirmək olar.

Xəndəyin qazılması müvəqqəti dayandırıldıqda və ya ekskavatoru təmir etmək lazım gəldikmdə onu xəndəkdən azı 2 m kənara çıxarmalı və tırılların altına taxta döşənək qoymalıdır. Ekskavatoru nəqliyyat vəziyyətinə gətirmək üçün işçi orqanı qaldırıb dayaqlar üzərinə qoyurlar.

Axar qumlu və ya çox sulu suxurlarda drenaj boruları əvvəlcə yer səthində böl-mələrlə yığılır, sonra xəndəkdə quraşdırılır. Saxsı boruları düzən fəhlə ekskavator-dan azı 6 m məsafədə işləməlidir. Aşağı fəhlə drendöşəyənin qutusundan düşəndə ekskavator tam dayandırılmalıdır.

Xarici diametri 120 mm-ə qədər olan plastmas drenləri I...III dərəcəli çuxurlarda 1,8 m-ə qədər dərinliyə düzmək üçün MД-4 tipli drendöşəyəndən və MД-5 tipli dartqı maşınından istifadə edilir. MД-4 drendöşəyəni işləyərkən dartı-kanatının yaxınlığında adamların olması, maşın hərəkət edərkən plastmas boruların kəsilməsi, calanması, bunker meydançasına çıxmaq və yeni boru dolağı qoymaq qadağandır.

Saxsı, asbest- sment və beton magistral borularından drenaj borularınıı keçirmək üçün fəhlələr xüsusi dəlikaçan alətdən istifadə etməli və mühafizə eynəkləri geyimə-lidir. Drenaj borularının xəndəyə düzülməsi və süzgəc materialları ilə örtülməsi işlə-rində fəhlələr əlcək və eynəklərlə, şüşə pambığın tətbiqində isə respiratorla təmin edilməlidir.

Qapalı, üfüqi drenajın baş boru xətləri çəkilərkən borular xəndəyin qaşından azı 1,5 m məsafədə yığılmalıdır. Boruları xəndəyə endirəndə yükqaldırma kranlarına aid bütün təhlükəsizlik qaydalarına ciddi riayət edilməlidir. Fəhlələr boruları birləşdir-mək və süzgəc materiallarını döşəmək üçün xəndəyə düşüb-çıxdıqda azı 70 sm enin-də məhəcərli trapdan və ya nərdivandan istifadə etməlidir. Xəndəyin bir qaşından o biri qaşına isə məhəcərli keçid körpüləri ilə keçilməlidir. Fəhlələr xəndəyə enməzdən əvvəl onun yamaclarının dayanıqlığı yoxlanılmalıdır. İş vaxtı suxurların uçma təh-lükəsi yarandıqda və ya xəndəyin divarlarında üfüqi çatlar əmələ gəldikdə fəhlələr dərhal təhlükəli yerdən kənar edilməlidir.

Dəmir-beton boru bölmələrini xəndəyə endirdikdə fəhlələr borudan azı 3 m kənarda duraraq uzun dəstəkli qarmaqla onu tutmalı və istiqamətini tənzimləməlidir.

Xəndək dibinin yoxlanılması, hamarlanması və boruların düzəlməsi işləri ekska-vatordan 5...6 m arxada aparılmalıdır. Xəndək və çalaların rotorlu və xəndək ekska-vatorları ilə qazılmasında ümumi təhlükəsizlik tədbirlərinə riayət edilməlidir. Qış mövsümündə, mülayim havalar başladıqda, həmçinin uzun sürən yağışlardan sonra xəndək və çalaların vəziyyəti yoxlanılmalı və lazım gəldikdə onlar əlavə olaraq möh-kəmləndirilməlidir. Suxurların uçulma prizmasının hüdudlarında inşaat maşınlarının və avtomobillərin yerləşdirilməsi və ya hərəkəti, bucarqadların qurulması, hava elektrik xətlərinin habelə projektor dayaqlarının qoyulması qadağandır.

Boru xətləri düzüldükdən sonra xəndəyin torpaqlanması zamanı buldozerin işçi orqanının xəndəyin qaşından irəli çıxarılmasına imkan verilməməlidir. Torpaqlama işlərinin əvvəlində buldozerin xəndəyin qaşına 1 m dən artıq yaxınlaşmasına icazə verilmir.

Şaquli drenaj tikintisi. Şaquli drenaj sistemi aşağıdakı qurğulardan ibarətdir: suqəbuledici və suqaldırıcı avadanlıqla təchiz edilmiş quyular, idarəetmə stansiyası, hava elektrik xətləri və trasformator yarımstansiyası, suaxıdıcı xətlər və müşahidə quyuları şəbəkəsi, nəqliyyat yolları.

Su və müşahidə quyularının qazılması “Şaquli drenajı tikintisi üzrə təlimat”- ın, yerüstü qurğuların tikintisi, nasos və avtomatika vasitələrinin quraşdırılması isə inşaat normalarının tələblərinə uyğun aparılmalıdır.

Şaquli drenaj quyularının qazılmasında УКС, УPБ, ФA və 1БA- 15 K tipli qaz-ma dəzgahlardan istifadə edilir. Şaquli drenaj tikintisində həmçinin qreyferli (asqılı) ekskavatorlardan istifadə edilir. Qreyferlə işlərkən qolun maksimal açılışından 5 m artıq radial məsafə təhlükəli zona hesab edilir, burada adamların durması qadağandır. Qreyferlə qazma zamanı çalada qarşıya qaya parçası, kötük və b.k., maneələr çıxarsa, çalovu qaldırmalı və maneəni kənar etməlidir (ətrafını qazmaq və ya onu partlat-maqla). İş zamanı çalovu təmizləmək, yoxlamaq və ya təmir etmək lazım gəldikdə onu quyudan qaldırmalı və ekskavatoru dayandırmalıdır. Çalovu quyunun əks istiqa-mətində yerə qoyurlar.

Krot və şırım drenajlarının tikintisi. Krot drenajını torpaqda uzun, dairəvi boş-luqların sıxılıb yaradılması ilə qururlar. Həmin dren-dəliklər yaxşı suyığma qabiliy-yətinə malikdir, lakin onlar dayanıqlı olmadığı üçün tez uçulur. Krot drenajı gilli və gilli-torpaq suxurlarda qurulur. Ağac kötükləri olan torf sahələrində torpaqda üçbu-caq kəsikli şırımlar açaraq şırım drenajı tətbiq edirlər. Krot və şırım drenajlarının dayanıqlığını artırmaq üçün aşağıdakı şərtlərə əməl edilməlidir.

- drenaj yalnız nəmləşdikdə axmayan və qurudulduqda səpilməyən suxurlarda tikilməli;

- krot drenajı optimal nəm (21...27%) suxurlarda tikilməli;

- drenlərin çəkilməsi üçün bircinsli torpaq seçilməli;

- krot drenlərinin açıq kollektora çıxan mənsəblərində uzunluğu 30...60 sm olan asbest-sement və ya plastmas borular tətbiq edilməli;

- krot drenajını yerləşdirdikdən sonra dərhal bıçaq şırımlarını torpaqlamalı;

- krot drenlərinin optimal diametrlərini (50...100 mm) tətbiq etməlidir.

Krot drenajını MД -6 tipli, şırım drenajını və TMT- 101 tipli maşınlarla qururlar. Traktordan asılı bu qurğular çərçivəsən, işçi orqandan və hidravlik sistemdən ibarətdir. MД- 6 alətinin işçi orqanı iki ədəd drenli bıçaqdır.

TMT- 101 maşınının işçi orqanı isə reduktorlu frez diskindən ibarətdir. Frezin xarici diametri üzrə bıçaqlar bərkidilmişdir. Frezin reduktoru traktorun güc valından hərəkətə gətirilir.

Krot drenajının qurulmasında alətin bıçaqlarının, drenerlərin və onların asqı-larının, həmçinin hidravlik sistemin vəziyyətinə nəzarət edilməlidir. Bıçaqlar, drenlər, eləcə də onların asqıları yoxlanıldıqda işçi orqan yerə qoyulmalıdır. Asılma alətin aşağı hissələrini yoxlamaq lazım gəldikdə qaldırıcı çərçivə yuxarı vəziyyətdə çən-bərlə və ya möhkəm dayaqla bərkidilməlidir. Krot drenajı maşını işləyərkən onun yanlarında azı 2 m, arxasında isə azı 3 m məsafədə adamlar dayanmamalıdır.

Şırım drenajı maşını ilə işə başlamazdan əvvəl frezin dişlərinin möhkəmliyini yoxlamaq lazımdır. Maşın işləyərkən onu tırıtıllarından və bağlayıcı aparatın dolaq-larından 2 m məsafədə adamların dayanması qadağandır.

Hidravlik sistemin birləşmələrinin boşalmış vəziyyətində və ya şlanqlardan yağ sızdıqda maşını işlətmək olmaz. Maşının bıçaqlarını, novunu, şnekini, hidravlik sistemini təmir etmək üçün işçi orqan yerə və ya etibarlı dayaq üzərinə qoyulmalıdır. İşçi orqanın yalnız hidravlik sistemin qüvvəsi ilə qaldırılmış vəziyyətində orada təmir və tənzimləmə işləri aparmaq qəti qadağandır.