Azərbaycan döVLƏt aqrar universiteti İnformasiya texnologiyalari, aqrar müHƏNDİSLİk və energetika faküLTƏSİ

Qaynaq işlərində təhlükəsizlik tədbirləri
Elektrik qaynağı zamanı elektrik qövsü alındığına görə görünən və görün-məyən parlaq işıq şuaları (ultrabənövşəyi və infraqırmızı) görmə orqanına kəskin tə-sir göstərir. Parlaqlığın və ultrabənövşəyi şüanın təsiri gözün tor təbəqəsini, görmə sinirlərini zədələyir, 1...3 gün müddətində davam edən kəskin ağrı hiss olunur. Əgər bu təsir uzunmüddətli olarsa, gözün xroniki xəstələnməsinə və hətta korluğa səbəb ola bilər.

İnfraqırmızı şüanın təsiri ilə dərinin açıq sahələri yanır. Digər tərəfdən elektrod yanarkən üzərindəki flüsün, qaynaq edilən metal üzərindəki yağlama materialları qalıqlarının və s. yanması nəticəsində karbon oksidi, toz və s. yaranır ki, bunlar da tənəffüs yolları vasitəsilə orqanizmə daxil olaraq zəhərlənməyə, tənəffüs orqanlarının zədələnməsinə səbəb ola bilir. Bunlardan başqa, elektrik qaynağında 70...120 V-a qədər gərginlik tələb olunduğu üçün gərginlik altına düşmək təhlükəsi ola bilər. Qaynaq zamanı elektrik qövsündən yaranan 3000...5000⁰C istilik orqanizmə güclü təsir göstərir. Odur ki, qaynaq sahəsinin ventilyasiya sistemi elektrik qaynağı aparılarkən 1 kq elektrod sərf olunduqda 1500...2000 m³/saat hava mübadiləsini tə-min etməlidir. Qaynaq aparılan sahələrdə avadanlığın və əmək şəraitinin təşkili DÜİST 12.208 -75–in tələbinə uyğun gəlməlidir. Buna görə də bir sahədə bir neçə qaynaqçı işləməli və böyük sexin bir tərəfində qaynaq aparılmalı olduqda qaynaqçıların iş yeri qalan sahədən metal arakəsmə ilə ayrılmalıdır. Hər qaynaqçı üçün 4.4...5 m² sərbəst sahə qalmalı və arakəsmə tavandan 0,25...0,3 m aşağı dayanmalıdır. Qaynaq stolunun və transformatorun gövdəsi yerləbirləşmə quruluşuna birləşdirilməlidir. Qaynaq edilən təkərli və ya tırtıllı maşın elektriki pis keçirən mate-rial (taxta və s.) üzərində dayansa da, gövdəsi mütləq yerlə birləşdirilməlidir. Açıq havada qaynaq ancaq çardaq altında və ya yağmursuz havada aparılmalıdır. Trans-formator kabellərinin izolyasiyası normal ПРГД və ya КРТП tipli, eləcə də elektrod tutucusu standart quruluşda olmalı, kabel qayka ilə etibarlı bağlanmalıdır. Trans-formatr dövrəyə yalnız standart avadanlıqla qoşulub açılmalıdır.

İçərisində yanacaq-yağlama materialları olan qablar 12 % -li kaustik soda məhlulu və isti su ilə yuyulub qurudulduqdan sonra qaynaq olunmalıdır.

Qaynaqçı cərəyanın qiymətinə görə ЭС-1, ЭС-2, ЭС-3 və ЭС-4 markalı mas-ka (DÜİST 12.5.035-78) və ya qara şüşəli eynək kimi fərdi mühafizə vasitələri, habelə brezent əlcək və xüsusi geyimlə təmin olunmalıdır.

İri çən və qazanların içərisində qaynaq aparıldıqda qaynaqçı rezin şlyom geyin-məli və yanında qaynaq işi qurtaranadək bir nəfər təlimatlandırılmış nəzarətçi olma-lıdır. Qaynaq nəm otaqlarda və ya nəmişlik şərairində aparılarkən qaynaqçı rezin əl-cək və qaloş geyib, rezin xalça, yaxud quru taxta ayaqaltı üzərində dayanmalıdır.

Qaz qaynağı əsasən oksigen və asetilenin qarışığı ilə aparılır. İş vaxtı qaz ba-lonunun çıxış borusuna r e d u k t o r (yüksək təzyiqi işçi təzyiqə qədər alçatmaq üçün) bağlanmalı, onun iki manometri və kranı olmalıdır. Reduktordakı mano-metrlərdən biri yüksək təzyiqi, o biri isə alçaq təzyiqi göstərir. İş zamanı balonda 19,62.10⁴ Па təzyiq saxlamalı, yəni balon tam boşaldılmalıdır.

Qaynaq üçün asetilen ya balonlarda gətirilir, ya da asetilen generatorlardan gö-türülür. Asetilen generatorlarda kalsium karbidlə su arasında kimyəvi reaksiya ge-dərək sönmüş əhəng və asetilen alınır: CaC₂ = 2H₂O = Ca(OH)₂ + C₂H₂. Beləliklə, 1 kq kalsium karbidlə 10 l su arasında gedən reaksiyadan 250 litrə qədər asetilen alınır. 16 kq kalsium karbiddən alınan asetilenin yaranmasına 5 m³ oksigen sərf olunur. İş zamanı generatorun istismar qaydasının pozulması ciddi təhlükəli partlayış törədə bilər.

Açıq havada işlədildikdə asetilen generatoru adamlar az olan sahədə, qaynaqçı-dan azı 10 m aralı yerləşdirilməlidir. Oksigen balonu isə qaynaqçıdan azı 5 m aralı olmalıdır. Qaynaq qapalı binalarda aparıldıqda isə asetilen generatoru odadavamlı materialdan tikilmiş (sərbəst hündürlüyü azı 3m olan) ayrıca otaqda yerləşdirilməli, otağın qapısı çölə açılmalı, yaxşı ventilyasiya olmalı, həcmi isə generatorun məh-suldarlığına uyğun gəlməlidir. Məhsuldarlıq 10,20,30 m³/saat olduqda otağın həcmi buna uyğun 60,80, və 100 m³ olmalıdır.

Generatorun konstruksiyasında karbit ovuntusundan istifadə üçün quruluş nəzərdə tutulmursa, həmin ovuntudan istifadə edilməməlidir. Generator karbidlə dol-durulduqdan sonra qaz buraxırsa, bunu yalnız sabunlu su ilə yoxlamaq lazımdır. Ge-riyə zərbə zamanı generatora alov daxil olarkən və ya ona düşən mexaniki qarışıqlar asetilenlə birləşərək partlayış təhlükəsi yaradarkən generatoru və onun qaz keçirən hissəsini mühafizə etmək üçün su qapayıcısı qoyulmuşdur.

Generatorda alınan sönmüş əhəng ancaq müəyyən sahədə toplanmalı və yanın-da “Oddan təhlükəlidir” sözü yazılmış lövhə vurulmalıdır.

Karbid quru binalarda saxlanmalı, istifadə zamanı qablar ehtiyatla açılmalıdır. Bu məqsədlə ancaq mis alətlərdən istifadə olunmalıdır.

Qaynaq aparılan sahələrdə iş yeri elə təşkil olunmalıdır ki, keçidlərdən və ava-danlığın tutduğu sahədən başqa, hər işçıyə 4...5 m² sərbəst sahə düşsün. Qaynaq sahə-sindəki ventilyasiya hər 1 m³ asetilen sərf olunmasına 1000...1500 m³/saat hava mübadiləsini təmin etməlidir. Stasionar iş yerlərində isə yerli sorma sistemləri qurul-malıdır.

Yığım maşınlarında işləyərkən təhlükəsizlik tədbirləri
Məlumdur ki, məhsul yığımında müasir və mürəkkəb konstruksiyalı maşınlar işlədilir. Belə maşınlardan düzgün istifadə edilmədikdə və ya istifadə edərkən təhlü-kəsizlik tədbirləri yerinə yetirilmədikdə işçilər ağır zədələnir və peşə xəstəliklərinə tutulur.

Ümumiyyətlə , yığım maşınlarında işləmək üçün 18 yaşından yuxarı xüsusi ha-zırlıq kursu keçmiş, maşını yaxşı idarə edə bilən, ixtisas komissiyasına imtahan verə-rək vəsiqə almış sağlam işçilər qəbul olunmalıdır. Həm də onlar yalnız təlimatlan-dırıldıqdandan sonra işə buraxılmalıdır. Əgər müəssisənin öz mexanizator kadrla-rından mövsümlə əlaqədar yığım maşınında işləməyə keçirilərsə, bu, idarə hey-yətinin qərarı və ya təsərrüfat rəhbərinin əmri ilə sənədləşdirilməlidir. İşə başla-mazdan əvvəl işçilər işin xarakterinə uyğun fərdi mühafizə vasitələri və xüsusi ge-yimlərlə təmin olunmalıdır.

İşçilər qıpçaq geyinməli, paltarlarının yaxud yaxa və qollarını düymələməli, qadınlar əlavə olaraq saçlarını da qıpçaq yığaraq ləçəklə bağlamalıdır.

İşə başlayarkən maşının traktorla etibarlı birləşməsi (əgər maşın traktora qoşu-landırsa), kardan ötürmələrində örtüklərin olması və birləşmələrin, siqnalların sazlığı (əgər aqreqatla bir traktorçu xidmət edərsə) və traktorun vəziyyəti yuxarıda deyilən qaldada yoxlanmalıdır.

Maşın özüyeriyəndirsə, onun ümumi vəziyyətini nəzərdən keçirib, bütün bir-ləşmələrini yoxlamalı, tormoz sisteminə, sükan idarəsi mexanizminə, ilişmə mufta-sına və s. diqqət yetirilməlidir.

Pambıqyığan maşınlarda hərəkətötürücü quruluşların eləcə də yığıcı aparatın örtüyü, aparatın qəbul kamerasındakı yoxlama pəncərələri qapaqlarının asan hərəkət etməsi mühərrikin qidalanma sistemindən yanacağın axıb-axmadığı, elektrik avadan-lığının vəziyyəti yoxlanmalı, mühərrikin xaricetmə kollektorunun örtüyü zibildən təmizlənməli, maşında qığılcımsöndürənin sazlığına və kimyəvi köpüklə işləyən od-söndürənin (OУ-2 və ya OУ-5) olmasına yəqinlik hasil edilməlidir. Bundan sonra mühərrik işə salınaraq aparatın hidravlik sistemi, habelə transportyorların vəziyyəti yoxlanmalıdır. Quru tozlu havadırsa, qoruyucu eynək taxmalı və sahədə elə vəziyyət seçilməlidir ki, külək həmişə işçinin üzünə vursun.

İş zamanı maşını yalnız ona təhkim olunmuş sürücü idarə etməli, küçələrdə, yollarda çox yüksək sürətlə sürməməli, küçə hərəkəti qaydalarına danışıqsız riayət etməli, döngələrdə, enişli-yoxuşlu yollarda ehtiyatlı olmalı, maşında hər hansı nasaz-lıq hiss edildikdə O dayandırılıb mühərrik söndürüldükdən sonra təmir və ya təmiz-ləmə işi aparılmalıdır.

Şpindellərdə, transportyorlarda və başqa hərəkətli hissələrdə yığım məhsuldar-lığının , bitki qalığının və s. yığılması nəticəsində tutulma alındıqda maşın dayandırıl-malı, sürətlər qutusunun və reduktorun dəstəkləri neytral vəziyyətdə qoyularaq, mühərrik söndürüldükdən sonra tutulan hissələr ağac dəstəkli metal şotka, çəngəl və s. vasitəsilə təmizlənməlidir.

Yığılan məhsul boşaldılarkən maşın üfüqi vəziyyətdə saxlanmalı və bunker tədricən qaldırılmalıdır.

Pambığın zibil və çirkdən təmizlənməsi üçün УПХ-15 markalı təmizləyici maşınlardan da geniş istifadə edilir.

Maşın sahədə üfüqi vəziyyətdə saxlanıb, təkərləri bağlanmalıdır. Ona xidmət işi bu maşınlarda kifayət qədər səriştəsi olan işçilərə tapşirila bilər. Hərəkət traktorun gücayırma valından qayışla ötürüldükdə qayışın hərəkət zonası müvəqqəti çəpər-lənməli və kənar işçilərin qayışa yaxınlaşmasına icazə verilməməlidir.

Maşının işçi orqanlarında hər hansı pozğunluq baş verdikdə, bu , yalnız maşın dayandırılıb hərəkətötürən qayış çıxarıldıqdan sonra, yardımçı avadanlıqla təmizlənib sazlanmalıdır.

Taxılyığan kombaynlar daha mürəkkəb yığım maşınlarıdır, bunların idarə olunması kombaynçı vəsiqəsi olan ixtisaslı mexanizator kadrlarına tapşırıla bilər.

Kombaynları idarə edən mexanizatorlar və onların köməkçıləri təlimatlandı-rılmalı, qoruyucu eynək, əlcək və xüsusi geyimlə təmin olunmalıdırlar. İşçilər qıpçaq geyinməli, qadınlar saçlarını yığıb ləçəklə bağlamalıdırlar.

Kombayn işə hazırlanarkən kombaynçı mühərrikin qidalanma sistemindən yanacaq axmasını, hərəkətötürən qayış və zəncirlərin vəziyyətinin, nizamlanmasını, hidravlik sistemin birləşmələrini, tormozları, sükan idarəsi mexanizmini, nərdivan-ların, meydançaların, məhəccərlərin, hərəkət ötürən hissələrin mühafizə örtüklərinin varlığını və etibarlı bərkidilməsini, habelə yanğına qarşı mübarizə avadanlığını, ilk yardım apteçkasını, küləş sarınan yerləri təmizləmək üçün qarmağı, metal şotkanı, bunkerdən dəni itələmək üçün ağac kürəyi və s. yoxlamalıdır.

Mühərrikin yanacağı, yağı, suyu, elektrik avadanlığı, biçən aparatda, trans-portyorda kənar avadanlığın, iş əşyalarının olmadığı yoxlanıb mühərrik işə salınmalı, kombaynın döyən aparatı işə qoşulmalı, boş hərəkətdə və müxtəlif iş rejimlərində bütün mexanizm və qovşaqların işi yoxlanmalıdır. Bundan sonra kombayna kotman-layıcı qoşulur və xəbərdarlıq siqnalı verilməklə sürülüb sahəyə gətirilir. Bu zaman ehtiyatlı olmalı, hərəkət edən nəqliyyat vasitələrindən 30...35 m, qarşıdan gələn nəqliyyat vasitələrindən isə 2...2,5 m ara məsafəsi saxlanmalı, döngələrdə 1,1

m/san sürətlə hərəkət etməli, enişli-yoxuşlu yollarda sürəti dəyişdirməməli, əgər məc-buri olaraq sürəti dəyişdirmək lazım gələrsə, onda bu iş mütləq maşın tormoz-landıqdan sonra görülməlidir.

Sahədə işləyərkən yerin relyefi nəzərə alınmalı, yoxuşluğu 10...15⁰–dən artıq olan sahələrdə biçin yalnız dağ kombaynları ilə aparılmalıdır.

İş zamanı kombaynçı diqqətli olmalı, aqreqatın bütün mexanizmlərinin işini izləməli, maşında qoyulan siqnalizasiya sisteminin işarələrinə diqqət yetirməlidir. Sahədən elektrik xətti keçirsə, məftil ilə kombaynın ən yuxarı nöqtəsi arasındakı məsafə buraxılabilən həddə olmalıdır.

AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ
İNFORMASİYA TEXNOLOGİYALARI, AQRAR MÜHƏNDİSLİK VƏ ENERGETİKA FAKÜLTƏSİ
HƏYAT FƏALİYYƏTİNİN TƏHLÜKƏSİZLİYİ VƏ BƏDƏN TƏRBİYƏSİ
kafedrası
ƏMƏK MÜHAFİZƏSİ

MÖVZU 13: YANĞIN TƏHLÜKƏSİZLİYİ
MÖVZUNUN PLANI
1. Yanmanın növləri və alışması üçün lazımi şərtlər.

2. Binalarda olan insan və heyvanların köçürülməsi üçün olacaq qapıların

miqdarının təyini.

3. Binaların yanğın təhlükəsinə görə qruplaşdırılması.

4. Konstruksiya və materialların oda davamlılığı.

5. Yanğını söndürmə vasitələri.

6. Yanğını söndürmək üçün lazım olan su hovuzunun həcminin təyini.

7. Bədbəxt hadisə və zəhərlənmə zamanı həkimə qədər aparılan ilk yardım.

Ə D Ə B İ Y Y A T

1. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. Bakı – 2002.

2. Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsi. Bakı “Hüquq ədəbiyyat” 2008.

3. İstehsalatda bədbəxt hadisələrin təhqiq edilməsi və yçota alınması. “Bakı, hü-

quq ədəbiyyatı” 1998.

4. Həsənov B.A. Əmək mühafizəsi. Bakı, Maarif, 1986.

5. Tağızadə T.H. Meliorasiya t/tında əmək mühafizəsi. Bakı. “Maarif” 1990.

6. Əfəndiyev R.İ. Heyvandarlıqda təhlükəsizlik texnikası. Bakı. Azərnəşr 1987.

7. Канашев Ф.М и др. Охрана труда. М.; 1988.

8. Луковников А.В. Охрана труда. М.; «Колос»1989.

9. Денисенко Г.Ф. Охрана труда. М.; «Высшая школа» 1989.

10. Шурин Е.Т. Пожарная безопасности на животноводческих фермах. М.;

1984.

HEYVANDARLIQ VƏ QUŞÇULUQDA YANĞIN TƏHLÜKƏSİZLİYİ (zoobaytar. F).
YANĞIN TƏHLÜKƏSIZLIYI
Ölkəmizdə xalq əmlakının və xüsusi əmlakın yanğından mühafizəsi dövlət işi kimi əhəmiyyətli hesab edilir.

Yanğın təhlükəsini aradan qaldırmaq üçün dövlət yanğın nəzarəti orqanları var-dır. Bunlar daima yanğın təhlükəsinin aradan qaldırılmasına nəzarət edir.

Həmin orqanlar təsərrüfat, müəssisə rəhbərlərini və ayrı-ayrı şəxsləri yanğın təh-lükəsizliyinə düzgün riayət etmədikdə cərimə edir və bəzi hallarda onların işini xalq məhkəməsinə verir.

Heyvandarlıq fermalarında yanğın baş verərsə, o zaman dərhal heyvanları müm-kün vasitələrdən istifadə edərək fermadan çıxarmaq lazımdır.

Yanma, yanmanın növləri, yanma üçün

lazım olan şərait.
Yanma havadakı oksigen və ya başqa oksidləşdiricilərlə birləşməsindən istilik ayrılması ilə işıq şüalanması müşayət olunan hər hansı kimyəvi oksidləşmə reyak-siyasına yanma deyilir. Formasına görə yanmanın iki əsas qrupa bölmək olar:

1. Alovlu yanma (bütün yanıcı mayelər, odun, ot, küləş, quru bitki qalıqları, ka-ğız və s. maddələrin yanması);

2. Alovsuz yanma (ağac kömürü, koks və s. kimi maddələrin yanması).

Yanma prosesində alov əmələ gələn sahəyə yanma zonası, yanma zonasının əha-tə etdiyi sahəyə isə yanma sahəsi deyilir.

Yanmanın alışması üçün üç vacib şərt ödənilməlidir.

1) kifayət qədər yanıcı maddənin olması; 2) ətraf mühitdə yanmanı təmin edəcək qədər oksigen və ya başqa oksidləşdirici maddələrin olması; 3, yanıcı maddənin alış-ması üçün münasib temperaturun alınması (enerjinin olması).

Yanıcı maddə bərk, maye və qaz halında ola bilər. Lakin bunların yanması və yanma prosesində özünü aparması tamamilə müxtəlif xarakterdə olur.

Qaz halında yanıcı maddələr əvvəlcə yanma sahəsinə daxil olan hava (oksigen) ilə qarışıb yanıcı qarışıq əmələ gətirir və sonra yanma zonasına daxil olaraq yanır. Buna görədə qazlarda yanma zonası yandırıcıdan aralı olur.

Mayelər yandıqda əvvəlcə xarici temperatur hesabına buxarlanıb mayenin üst səthində toplanan yanıcı buxar qarışığı alışaraq kiçik alovla yanmağa başlayır və get-gedə alov artır. Bu onu göstərirki, ilk yanmadan alınan istilik təsir göstərdikdə maye-nin üst təbəqəsi qızır, nəticədə yanma zonasına daxil olan yanıcı buxar artır. Digər tə-rəfdən mayenin qızan səth təbəqəsi get-gedə dərinləşir. Bərk cisimlər isə maye və qazlardan fərqli olaraq yanmadan qabaq müəyyən qədər qızır. Bu müddətdə müxtəlif maddələr özünü müxtəlif tərzdə aparır, çünki bəziləri qızdıqda özündəki nəmliyi və yanıcı qarışıq əmələ gətirən kimyəvi maddələri buxarlandırır, bəziləri isə əriyərək yayılır, buxarlanır, yanır və s.

Yanma sahəsində olan və yanma sahəsinə nüfuz edən oksigenində yanmanın xa-rakterinə böyük təsiri olur. Müəyyən edilmişdir ki, yanma mühitində oksigen 14-18% olduqda alovlu yanma kəsilib, tüstülənmə alınır, 8-10% olduqda isə alovsuz yanma və tüstülənmə tamamilə kəsilir.

Göründüyü kimi yanıcı maddə, oksidləşdirici və istilik yanıcı sistem təşkil edir. Bu sistemin kimyəvi bircinsli və ya mürəkkəb olmasıda yanmanın xarakterinə təsir göstərə bilir. Yanma üçün istilik mənbəyi müxtəlif ola bilər: mexaniki enerjinin istilik enerjisinə çevrilməsi, şüa enerjisi, habelə kimyəvi reyaksiyadan ayrılan istilik enerjisi və s.

Bu mənbələrindən alınan istiliyin təsiri yanıcı sistemin alışma temperaturuna çatdıqda yanma başlayır. Alışma temperaturu elə minimum temperaturaya deyilirki, bu temperaturda yanıcı istemə od yaxınlaşdırdıqda və ya bundan sonra azacıq qızdı-rıldıqda alışma baş verir. Alışma temperaturuna görə yanıcı maddələr əsasən iki sinfə bölünür. Birinci sinfə alışma temperaturu 45C⁰- yə qədər olan yanıcı maddələr, ikinci sinfə isə alışma temperaturu 45C⁰ –dən yüksək olan yanıcı maddələr (maddələr) aid edilir.

İlk yanğın söndürmə vasitələrinin miqdarı və növləri istehsalat, anbar, ictimai və yaşayış binaları üçün ilk yanğın söndürmə vasitələri normalarına uyğun olaraq müəy-yənləşdirilir. Heyvandarlıq fermalarında işləyənlərin hamısı yanğın söndürmə vasitə-lərindən istifadə etməyi öyrənib bilməlidir. Heyvandarlıq binalarında papiros çəkmək və açıq alov tətbiq etmək qadağandır. Heyvandarlıq binalarının çardaqlarında ot, küləş və digər yem saxlanılmasına aşağıdakı hallar yerinə yetirilməklə icazə verilə bilər.

1. 
   Çardaqlarda açıq yerlər və elektrik xətti olmadıqda.
   
2. 
   Çardak örtükləri möhkəm və içəri tərəfdən azı 3 sm qalınlıqda gillə suvandıqda.
   
3. 
   Yem düşürülən yerin üstü yanmayan yaxud çətin yanan materialdan düzəldil-miş olduqda. Heyvandarlıq binalarında işləyən xidmət heyəti üçün yanğın zamanı fəaliyyət göstərməkdən ötrü vəzifə cədvəli hazırlanıb divara vurulmalıdır. Heyvandarlıq binalarında bir-birindən ən çoxu 30 m aralı tutumu azı 250 l olan su qabları (çənləri) və vedrə qoyulmalıdır. Heyvandarlıq binaları xüsusən gecələr ayrılmış şəxslərin nəzarəti altında olmalıdır.
   

Üzəri küləş və başqa tez alışan örtüklərlə örtülmüş binalarda qara çıraqdan isti-fadə edilməməlidir. Əgər çıraqdan işıqlanma (elektrik işıqlanması olmadıqda) məqsə-dilə istifadə etmək lazım gələrsə, o zaman çıraq (naft lampası) tavandan 70 sm; divar-dan 20 sm döşəmə və yemdən isə 1,5 m aralı qoyulmalıdır.

Binalar tikilərkən baş planda köçürülmə vaxtı, yolların eni əhalinin sayından asılı olaraq nəzərə alınmalıdır.

II və III qrup binalar üçün köçürülmə vaxtı 1,5-2 dəqiqə, IV qrup binalar üçün isə 2-2,5 dəqiqədən çox olmamalıdır. Klub və s. ictimai binalarda 1,5-2 dəqiqədən kö-məkçi binalarda isə 2-6 dəqiqədən çox olmamalıdır.

Heyvandarlıq fermalarında binaların odadavamlılıq dərəcəsindən aslı olaraq 1m çıxış eninə düşən heyvanların sayı aşağıda göstərilmişdir.

HEYVANLAR	Binanın odadavamlılıq dərəcəsindən asılı olaraq 1m çıxış eninə düşən hey-van sayı.
	II və III	IV və V
İnək Ana donuz və qaban Cavan donuzlar Qoyunlar Atlar	30 25 250 200 25	20 15 150 120 15

Binada yanğın baş verdikdə heyvanların köçürülməsi üçün olan qapıların miq-darı

burada K – binada saxıanılan heyvanların sayını,

P – 1 m çıxış eninə düşən heyvanların miqdarını.

C – bir qapının enini (inək üçün 2 m, atlar üçün 1,5 m donuz və qoyun üçün 2,5 m götürülür) göstərir.

Binada olan insanların köçürülməsi üçün qoyulacaq qapıların (köçürülmə yolu-nun) miqdarı.

N - binada olan insanların sayını

C – bir qapının (köçürülmə yolunun) enini göstərir (qapının eni 0,8 m, hündür-lüyü 2 m az olmamalıdır).

Müəssisələrin yanğın təhlükəsi istifadə və istehsal olunan məhsulların xassələri və miqdarı ilə təyin olunur. Bu baxımdan müəssisələr SNİP.II-M.2-72 üç qrupu əha-tə edən 6 dərəcəyə bölünür:

1. Partlayış-yanma təhlükəli (A və B kateqoriyaları);

2. Yanğın təhlükəli (V, Q və D kateqoriyaları);

3. Partlayış təhlükəli (E kateqoriyası).

A kateqoriyasına – aşağı alışma həddi 65 q/m³- dən az (havanın həcminə nisbə-tən) olan yanıcı qazlar;

- buxarlarının partlama temperaturu 28-61C⁰ –yə qədər olan maye yanacaqlar;

- otaq həcminin 5%-dən artıq həcmdə partlayıcı qarışıq əmələ gətirən yanıcı qaz-lar və mayelər;

B – dərəcəsinə -aşağı alışma həddi 10%-dən (hava həcminə nisbətən) yüksək olan yanacaq qazları;

- buxarlarının partlama temperaturu 28C⁰-yə qədər olan maye yanacaqlar;

- istehsalat şəraitində partlama temperaturuna qədər və ondan artıq qızdırılan maye yanacaqlar;

- otaq həcminin 5%-dən artıq həcmdə partlayıcı qarışıq əmələ gətirən yanacaq qazları, mayeləri və tozları.

V – dərəcəsinə buxarlarının partlama temperaturu 61C⁰-dən yüksək olan maye yanacaqlar;

Aşağı alışma həddi 65 q/m³-dən (hava həcminə nisbətən) çox olan yanıcı toz və lifləri;

Q – dərəcəsinə isti, gözərdilmiş, yaxud əridilmiş vəziyyətdə işləndikdə istilik şüası, qığılcım və alov törədən yanmayan maddələr və materiallar;

Yandırılan və yaxud yanacaq kimi istifadə olunan bərk, maye və qaz maddələri;

D – dərəcəsinə yanmayan və yaxud soyuq halda işlədilən maddələrlə əlaqədar olan müəssisələr daxildir.

E – dərəcəsinə otaq həcminin 5%-dən çox ancaq partlayış əmələ gətirə bilən yanıcı qazlar və partlayış təhlükəli tozların qarışığı və s.

Konstruksiya və materialların odadavamlığı.
İnşaat materialları və konstruksiyalarının yanma qabiliyyəti müxtəlifdir. Məs, qeyri – üzvü materiallar yanmırsa, üzvü materiallar qızdırıldıqda alovlanır, gözərir və yanır. Bu materialların qarışığından hazırlanan materiallar isə od mənbəyinin təsirin-dən müxtəlif dəyişiklərə uğrayır.

Od və ya yüksək istilik təsirindən alovlanmayan, gözərməyən və kömürləşməyən materiallara yanmayan materiallar deyilir. Bu qrupa təbii inşaat materialları (qranit, mərmər, əhəngdaşı, çınqıl, qum, gil, asbest, kərpic, keramit, əhəng, sement, şüşə pambığı, dəmir-beton və s.) aiddir. Bu materiallardan hazırlanmış konstruksiyalar yanma-yan konstruksiyalar adlanır.

Od və ya yüksək istilik təsirindən çətinliklə alovlanan, gözərən və ya kömürlə-şən, od mənbəyi təsir etdikcə alovlanma davam edən, od mənbəyi kənar edildikdə isə alovlanma və ya gözərmə dayanan materiallara çətin yanan materiallar deyilir.

Bu qrupa, adətən yanmayan və yanan qarışıqlardan hazırlanan materiallar daxil-dir. Buraya asfalt-beton, gilli saman, mayelər hopdurulmuş ağac materiallar, gil məh-luluhopdurulmuş keçə və s. daxildir.

Çətin yanan, eləcə də səthi üzlüklə mühafizə olunmuş yanan materiallardan ha-zırlanmış konstruksiyalara çətin yanan konstruksiyalar deyilir.

Standart istilik rejiminin təsiri ilə konstruksiyanın mühafizəsi 15 dəq. ərzində yanmırsa, belə, konstruksiya çətin yanan konstruksiya hesab edilir.

Od və ya yüksək istilik təsiri ilə alovlanan közərən və ya kömürləşən, od mənbə-yi kənar edildikdə belə yanma və ya közərməsi davam edən materiallara yanan mate-riallar deyilir.

Bu qrupa ağac, dam örtüyü. Linollim, polivinilxlorid tavanlar, üzvi şüşə, istilik izolyasiyası materialları (kapronpambığı, asbest-ağac tavalar, naxış materialları, plas-tik şüşə və s.) aiddir. Bu materiallardan hazırlanan konstruksiyalara yanan konstruksi-yalar deyilir.

İnşaat konstruksiyalarının odadavamlığı.
Bina və tikililərin yanğın təhlükəsizliyi onların odadavamlığı il təyin olunur. Bu isə onları təşkil edən əsas inşaat konstruksiyalarının yanma qabiliyyətindən və odada-vamlığından asılıdır.

Yanğın şəraitində inşaat konstruksiyalarının öz yükdaşıma və çəpərləmə qabiliy-yətini mühafizə etməsi odadavamlıq adlanır. İnşaat konstruksiyasının “Yanğın şəra-itində yükdaşıma qabiliyyətini itirməsi” dedikdə. Onun uçulması və dağılması nəzər-də tutulur.

İnşaat konstruksiyalarının “Yanğın şəraitində çəpərləmə qabiliyyətini itirməsi” dedikdə isə onun qonşu otaqdakı maddələri alovlandıra bilən istiliyə qədər qızması və yanma məhsulları keçə bilən çatların əmələ gələbilməsi nəzərdə tutulur. Müəyyən edilmişdir ki, çəpərləyici konstruksiyaların 150...180S⁰ –yə qədər qızması müxtəlif bərk və maye maddələri alovlandıra bilər. (pambıq, sellyloz və s.). təcrübə göstərir ki, istilik mənbəyinin təsiri kəsildikdən sonra belə konstruksiyaların daxili qatlarının və qızdırılmayan səthinin istiliyi artmaqda davam edir. Konstruksiyanın qızdırılmayan səthinə müxtəlif materiallar söykənmişsə onun qızma təhlükəsi artır.

Kənd təsərrüfatında yanğına səbəb aşağıdakılardır:

1. Odla ehtiyatsız davranma.

2. Qızdırıcı cihazların istismar qaydasının pozulması.

3. Elektrik avadanlıqlarının binanın dərəcəsinə uyğun seçilməməsi və istismar qaydasının pozulması.

4. Maşınların işlək hissələrinə lifli materialların sarınması və yağlama pejiminin pozulması.

5. Mühərrikin ixrac borusuna qığılcım söndürənin qoyulmaması.

6. Kənd təsərrüfatı məhsullarının qızışaraq öz-özünə yanması.

Baş verən yanğın xalq malını və avadanlığı külli miqdarda məhv edir. Buna gö-rədə hər bir t/t işçisi yanğın əlehinə mübarizədə təbliğatçı olmalı və yanğın söndürmə avadanlıqları ilə davranma qaydasını bilməlidir.

Kənd təsərrüfatı tipli müəssisələrdə ictimai əsaslar üzrə işləyən könüllü yanğın söndürmə manqaları təşkil edilir.

Hər bir manqanın 5 ÷ 7 nəfər üzvü olmalıdır. Hər bir manqa üzvü t/t-da fərqlə-nən olmaqla öz iş texnikasını daima yüksəltməli, yanğın söndürmə hallarında əhalini təşkil etməyi bacarmalı və yanğın söndürmə avadanlığından istifadə etməyi bacarma-lıdır. Manqa üzvülərinin maddi marağını artırmaq məqsədilə hər bir yanğın söndür-mə hallarınada fərqlənənlərə pul mükafatı verilir. Bundan başqa t/t-da bəzi güzəştlər edilir və idarənin hesabına həyatı sığortalanır. Baş verən yanğınları söndürmək üçün rayon mərkəzlərində, şəhərlərdə xüsusi yanğın söndürmə dəstləri təşkil edilir.

Belə dəstələrə yanğın söndürmə avadanlıqları, avtosisternilər və s. verilir. Yanğı-nı söndürmək üçün tətbiq edilən vasitələr aşağıdakılardır:

1. Kimyəvi vasitələr.

2. Texniki vasitələr.

Kimyəvi vasitələrə su, kimyəvi od söndürənlər, torpaq və s. daxildir.

Suyun yanğını söndürmək məqsədilə tətbiqi bəzi hallar müstəsna olmaq şərtilə bütün hallarda məsləhət görülür. Məs: yanacaq, yağlama materiallarının yanmasında və elektrik avadanlıqlarının yanmasında sudan istifadə etmək olmaz bunlardan başqa bütün hallarda sudan istifadə edilir.

Suyun belə geniş tətbiqinin əsası onun yanma prosesində çoxlu buxar yarada bilməsidir. 10 sudan 1700 l buxar ayrılır ki, buda yanan materiallardan oksigenin yo-lunu izolə edərək yanğının sönməsini sürətləndirir.

Kimyəvi od söndürənlərə OXΠ, OBΠ-10 OU və OУB seriyalı və karbon qazı generatorlarını göstərmək olar.

OУ- od söndürən karbon qazlı.

OУБ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___brometilenli.

OУБ - yalnız elektrik şəbəkələri üçün nəzərdə tutulur.

OУ- od söndürənlərin OXΠ-10-dən fərqi odur ki, zərbəyə davamlıdır. Bunun içərisində sınan şüşə yoxdur. Buna görədə bu seriyadan (OУ) olan od söndürən səyyar maşınlarda tətbiq edilir.

OXΠ-10 od söndürənin texniki xarekteristikası aşağıdakı kimidir.

Balonun tutumu ______________10l.

Sınaq təzyiqi ________________2500 Πa.

İşçi təzyiq həcmi ______________500Πa.

Metal stəkanda qoyulan turşunun çəkisi _________235q.

Yanğın söndürmə sahəsi ___________50-100 m².

Boşalma müddət ____________ 60san-65 san.

Ən uzağa vurma məsafəsi ___________ 6-8m.

Reyaksiya məhlunun həcmi ___________ 50l.

Yanğın söndürmə sahəsi ___ 25÷50m²-dir.

Yanğın üçün lazım olan su hovuzunun həcmi aşağıdakı kimi hesablanır:
V=3,6·q·t·Z.m³.

q - verilən norma l/san.

t - yanmanın davam etmə müddətdir.

t=2÷3 saat olur.

Z - eyni vaxtda baş verən yanğınların sayıdır. Ən azı Z=2 götürülür.

Texniki vasitələrə aşağıdakılar aiddir.

1. Əl ilə işlədilən avadanlıq (kürək, lom, vedrə balta, qarmaq və s.).

2. Nasaslar.

buraya

ΠH- 100

ΠH- 120

M- 600

MΠ- 800 A

MM- 1200

MM- 1400

MM- 1600.

3. Xüsusiləşdirilmiş avtosisternalar və bəzi kənd təsərrüfat maşınları.

ΠH- 100 əl ilə işləyən köçürmə tiplidir məhsuldarlığı dəqiqədə 200 l-ə qədər.

ΠŞH- 3- köçürmə tipli olub avtomobillə hərəkət gətirilir.

M- 600 nasosunda 8,82 kBT. gücündə iki taktlı Karburatorlu mühərrik qoyulur və köçürmə tiplidir.

Məhsuldarlığı dəqiqədə 600 l-dir, sorma hünsürlüyü 5m. yaratdığı təzyiq 600 kΠa.-dır.

MM -1200 - bir oxlu iki təkərli yumuşaq asğılı çərçivəsi olan qoşma tipli nasos-dur. Dördtaktlı karburatorlu mühərriklə hərəkətə gətirilir.

Məhsul-qı dəq. 1200l.

Müh. gücü 33,1 kBT.

Sorma hündürlüyü 3,5 m.

Təzyiqi 800 kΠa.

Avtosisterialar quraşdırılan avtomobilin tipi ilə adlanır.

Məs: ZİL-130, ZİL- 150, QAZ- 63 və s.

Belə sisterialı maşında komanda heyətinin oturması üçün ikinci kabinə, mərkəz-dən qaçma nasosu, toxunma parçadan su borusu, hidravlik nərdivan və ehtiyat su cəni ilə təchiz edilir.

Bunlardan başqa kənd təsərrüfatında süni yağış yağdırılan qurğulardan, çiləyiç-lərdən və avtomosisternalardan bu məqsədlə istifadə etmək olar.

Texniki vasitələr qrupuna qığılcım söndürənləridə daxil etmək olar. Bunların aşağıdakı tipləri var.

1. Avtomatik tipli.

2. Su və ya stasionar işlər üçün tətbiq edilən.

3. Xüsusi kameralı tipli.

Kimyəvi od söndürənlərə köpüklənən OΠ-5, kimyəvi köpüklənən OXΠ- 10, kar-bon qazlı OУ-2, OУ-5, OУ-8, karbon qazlı brometilenli OУБ-7 od söndürənlər daxil-dir. Bundan başqa yanğın zamanı odu söndürmək üçün kimyəvi və mexaniki-hava köpüyündən geniş istifadə edilir. Kimyəvi köpük, su və köpük tozundan ΠΓ-50, ΠΓ-100 və başqa köpük generatorlarında alınır.

Gərginlik altında olan elktrik avadanlıqlarının yanğınlarını köpüklənən od sön-dürənlərlə söndürmək olmaz. Çünki, köpük elektrik cərəyanını yaxşı keçirir.

Elektrik avadanlıqlarında baş verən yanğınları və yanacaq- yağlama materialla-rında baş verən yanğınları söndürmək üçün karbon qazlı od söndürənlərdən istifadə edilir.

Köpüklənən od söndürənin doldurma tərkibi iki hissədən ibarətdir: qələvi və tur-şu. Qələvi hissə 400 q. Natirium bikarbonat və 50 q. Biyan şirəsinin 8,5 l. suda qarşı-lığıdır. Turşu hissə isə 120 q. kükürd turşusu və 115 q. Dəmir oksidi qarışığıdır.

Reaksiya vaxtı od söndürəndə alınan köpük, həcmini (doldurulma həcminə nəzə-rən) 5 dəfə artırır.

Od söndürəni işlətmək üçün əl dəstəyini 180° çevirərək od söndürənin aşağı his-səsini yuxarı çevirmək lazımdır. Belə halda turşu olan stəkanın ağzı açılır və turşu qə-ləvi ilə birləşir və aşağıdakı kimyəvi reaksiya alınır:

Fe₂ (SO₄)₃+ 6 NaHCO₃→2Fe (OH)₃+3 Na₂SO₄+ 6CO₂.(1).

Od söndürənin işçi təzyiqi 500 Ta, uzağa vurma məsafəsi 6-8 m, təsir müddəti 60-65 san.-dir. Sulu qələvi məhlulun donma temperaturası -1C⁰-dir.

Karbon qazlı od söndürən iki cür olur: gəzdirilən (əllə) və köçürülən tipli. Gəzdi-rilən tipli od söndürənlərə OУ-2, OУ-5 və OУ-8 markalı, köçürülən tipli od söndü-rənlərə УΠ-1M və УΠ -2 markanı göstərmək olar. УΠ -1M markalı od söndürənində balonun tutumu 27 l-dir. УΠ -2 markalı od söndürən iki balondan ibarətdir və hər biri-nin tutumu 40 l-dir.

Gəzdirilən (əl) tipli karbon qazlı od söndürən istənilən markası tökmə polad ba-londan, hansı ki, maye karbon qazı saxlanılır; işə buraxma tərtibatı; diffüzor, bərk karbon qazı alınması üçün xidmət edir.

Bu od söndürəndən istifadə etmək lazım gəldikdə, o yanğın yerinə gətirilir, ge-nişləndirici (diffuzor) horizontal vəziyyətə qaldırılır, sağ əl ilə ventil- bağlayıcının çarxı saat əqrəbinin əksinə axıra qədər açılır və sol əl ilə diffuzor yanğın yerinə çevrilirki, qaz ora düşə bilsin. Odsöndürən işləyən zaman ventil və diffuzor çox soyuyur. Ona görə odsöndürəni şaquli vəziyyətdə əl dəstəyindən tutmaq lazımdır.

Yanğını söndürmək üçün lazım olan suyun (xarici yanğını) miqdarı aşağıdakı düsturla təyin edilir.

q - su sərfini, l/san;

t - yanğının davam etmə müddətini, saatla;

Z – eyni vaxtda baş verə bilən yanğınların sayını göstərir.

Xarici yanğınların söndürülməsində hesablanmış su sərfi, kənd əhali məntəqələ-rində əhalinin sayından və istehsalat təsərrüfat müassisələri ərazisində isə binanın odadavamlıq dərəcəsindən və həcmindən asılı olaraq götürülür.

Əhalinin sayı 500 qədər olarsa, -5 l/san, 500-10000 qədər olduqda-10 l/san, 10000-dən yuxarı olduqda isə 20 l/san qəbul edilir.

Binanın həcmindən və odadavamlılkıq dərəcəsindən aslı olaraq götürüləcək su sərfinin qiyməti aşağıdakı cədvəldə verilmişdir.

Cədvəl
Xarici yanğınları söndürmək üçün su sərfi.

Binanın odada-vamlılıq dərəcə-si	Yanğın təhlü-kəsi üzrə isteh-salat dərəcəsi	Bir yanğına sərf olunan su sərfi (l/san) binanın həcmi, min.m^3-lə.
		3 qədər	3-5	5-20	20-50	50-200	200-400
I, II I, II III III IV, V IV, V	Γ, Д A, Б, B Γ, Д B Γ, Д B	10 10 10 10 10 15	10 10 10 15 15 20	10 15 15 20 20 25	10 20 25 30 30 -	15 30 - - - -	20 35 - - - -

Kənd təsərrüfatı istehsalat binalarında yanğın

söndürmə vasitələrinin normaları

Binanın, tikintinin, qurğunun adı.	Binanın sahəsi m^2	İlk yanğın söndürən vasitələr və yanğın avadanlıqlarının miqdarı
		Odsöndürən OΠ-5	0,3 m^3 qumlu və kürəkli	Su çəni (200 l) və 2-4 vedrə	Keçə, asbest par-ça (1x2m).
Metal emalı və k/t maşınlarının təmiri üzrə mexaniki emalatxana. Qaraj Ağac emal edən emalatxana Avtotərəzi üçün budka Dəyirman, yarma hazırlayan Ərzaq və yem anbarı Taxıl anbarı, xüsusi bitkilər və un anbarı Mineral kübrə anbarı Çətənə lifi, kətan və başqa liflər saxlanılan açıq anbar Tez alışan və yanacaq maye anbarı Maye anbarı Xidmət binası Tədris binası Kolxozun kətankəndir lift hazırlayan mən-təqəsi Hamam Çörək pekarnısı: bərk yanacaqla maye yanacaqla Heyvandarlıq binası Maqazin Yanğın depo binası Radio rabitəsi	50 100 100 hər bud 100 300 200 500 100 200 200 koridorun uzun 15 m 100 200 iki qızdır 100 100 100 hər binaya	1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1	- 1 - - - - - - - 2 - 1 - - 1 - - - -	- - 1 - 1 1 4 1 1 1 - 1 - - - 1 - - -	- 1 - - - - - - - 1 - - - - - - - - -

Qeyd 1. qaraj, ağac emaledən emalatxana, dəyirman, xəstəxana, çörək pekarnısı, yeməkxana, çayxana, mal ferması ərazisində yuxarıda göstərilən yanğınsöndürən va-sitələrlə yanaşı yanğın inventarları yığılmış yanğın lövhəsi quraşdırılmalıdır.

2. Yuxarıda göstərilən yanğın söndürən vasitələrdən başqa kətankəndir-lifi ha-zırlayan məntəqə altı süpürgə, dörd kürək, iki qarmaq, iki balta və bir söykəmə nər-divanla təchiz edilməlidir.

Maşınlarda yanğın söndürən vasitələrin

miqdarı

Maşınlar	Miqdarı, ədəd
	Odsöndürən	Süngülü kürək	Şvabr (lifli sü-pürgə)
Traktor Özühərəkət edən kombayn Özühərəkət edən şassı Asma kombayn Biçigi: qoşulan asma	1 1 1 2 - -	1 2 1 2 1 1	- 2 - - 2 2