Azərbaycan döVLƏt aqrar universiteti İnformasiya texnologiyalari, aqrar müHƏNDİSLİk və energetika faküLTƏSİ

İNŞAAT VƏ MELİORASİYA MAŞINLARININ

İSTİSMARINDA TƏHLÜKƏSİZLİK TEXNİKASI
Inşaat və meliorasiya maşınları çox vaxt ağır və əlverişsiz şəraitdə işləyir. Onların istismarı, qurraşdırılması, sökülməsi və daşınmasında xidmətedici heyətin təhlükəsizliyi maşınların sazlığından, köməkçi və qoruyucu quruluşların, iş meydan-çasının, tətbiq edilən materialların və yüklərin vəziyyətindən asılıdır.

İnşaat və meliorasiya maşınların istismarında bədbəxt hadisələrin və qəzaların əsas səbəbləri aşağıdakılardır:

- maşınların konstruksiyalarının qeyri-mükəmməlliyi, nasaz vəziyyətdə istismarı, öz-özünə hərəkəti, dayanıqlığının pozulması, kanatların qırılması, daxili qüsurlar nəticəsində qasnaqların, blokların, oxların və digər hissələrin sınması.
ÜMUMİ QAYDALAR
Inşaat, meliorasiya maşın və mexanizmlərdə 18 yaşına çatmış xüsusi təlim kursu keçmiş, ona tapşırılmış maşını idarə etmək hüququ (vəsiqəsi) olan şəxslər sərbəst işləyə bilər. Hər bir maşına müəssisə üzrə əmrlə müəyyən mexanizator təhkim olunur və maşının pasportunda onun soyadı adı yazılır. Maşinistlər işlədikləri maşınların xüsusi təlimatı ilə təmin edilməlidir. Təlimatda maşının təhlükəsiz istismar qaydaları, siqnal sistemləri, yüklənmə və iş sürətlərinin hədləri bir neçə maşının birgə iş qayda-lardır və s. göstərilir.

Müəssisədə işlədilən hər bir maşın və mexanizmin pasportu, fərdi qeydiyyat nömrəsi və texniki vəziyyətinə nəzarət jurnalı olmalıdır.

Yükqaldıran inşaat maşınları istismara verilməzdən əvvəl Dövlətdaxtexnəzarət orqanlarında qeydə alınmalıdır. Qeydiyyat üçün müəssisənin yazılı müraciəti, maşı-nın pasportu və texniki yoxlanış aktı təqdim olunmalıdır. Rels üzərində işləyən maşınların qeydiyyat üçün bundan əlavə, rels yolunun vəziyyəti haqqında arayış da tələb olunur.

Yükqaldırıcı maşınlar iş yerində quraşdırıldıqdan sonra, habelə vaxtaşırı, əsaslı təmir və ya təkmilləşdirmədən sonra texniki yoxlamadan keçirilməlidir. Texniki yox-lama zamanı yükqaldıran maşının işçi vəziyyətində onun bütün metal konstruksi-yaları, qaynaq və pərçim birləşmələri, mexanizmləri, avadanlığı, tormoz və siqnal sistemləri, təhlükəsizlik cihazları, çəpərləmələri, özülü (və ya kranatı yolu) və i.ax. yoxlanılır, sonra maşın statik və dinamik yüklə sınaqdan keçirilir.

Statik yükə sınandıqda maşının (kranın) yükqaldırma qabiliyyətindən 25% artıq yük 100...200 mm hündürlüyə qaldırılır, 10 dəqiqə ərzində asılı vəziyyətdə saxlanılır, sonra isə yerə qoyularaq maşının bütün konstruksiya və qavşaqlarının vəziyyəti gözdən keçirilir. Əgər bu zaman heç bir qüsur, çat və digər zədələr müşahidə olun-mursa, maşın sınağa davam gətirmiş hesab edilir. Oxlu kranlarda statik yükə sınaq onun maksimal yükqaldırmaya uyğun vəziyyətində, yəni onun ənkiçik çıxış vəziy-yətində aparılır. Bu zaman kranın işçi vəziyyətində də yükə dayanıqlığı yoxlanılır.

Dinamik yükə sınadıqda maşının (kranın) yükqaldırma qabiliyyətindən 10% artıq yük bir neçə dəfə təkanla qaldırılıb-endirilir və bundan sonra kranın vəziyyəti gözdən keçirilir.

Texniki yoxlama və sınaqların nəticələri, eləcə də növbəti sınağın müddəti maşının pasportuna qeyd edilir. Kranların və digər yükqaldırıcı maşınların tam texniki yoxlanışı üç ildə bir dəfə, işçiləri hündürlüyə qaldırmaq üçün tətbiq edilən mexanizmlərin (bucurqadların) taqm texniki yoxlanışlı isə hər il aparılmalıdır.

Texniki təşkilatların müdiriyyəti yükqaldırıcı maşınların, kranatı yolları və yüktutma quruluşlarının təhlükəsiz istismarı üçün mühəndis texnik işçilər arasından məsul şəxs (maşınların sayı 50-dən çox olduqda isə bir qrup işçi), eləcə də kranlarda yüklərin təhlükəsiz yerdəyişmələri üçün hər iş növbəsində məsul şəxs təyin etməlidir.

İNŞAAT VƏ MELİORASİYA MAŞINLARININ İSTİSMARINDA

TƏHLÜKƏSİZLİK TƏDBİRLƏRİ
Mexanikləşdirilmiş tikinti və meliorasiya işlərinin təhlükəsizliyi ilk növbədə maşınların konstruksiyalarının möhkəmliyindən, onların istimar qaydalarına düzgün əməl edilməsindən və iş meydançalarının düzgün təşkilindən asılıdır.

Maşinistlərin tezliklə yorulması, diqqətinin səifləməsi kabinənin və idarəetmə lövhəsinin konstruksiyalarından asılı olur. Maşının kabinəsi müasir erqonomiya və rahatlıq tələblərini ödəməlidir. Kabinə isidici cihazlar, şüşətəmizləyən, günəş şüala-rından mühafizə tərtibatı, rahat oturacaq ilə, eləcə də maşının işçi xarakteristikalarını, təhlükəsizlik qaydalarını göstərən plakat və yazılarla təchiz edilməlidir. Kabinəyə rahat çıxıb-düşmək üçün qızmayan üzlük çəkilmiş pillə, nərdivan və ya tutacaqlar olmalıdır. Kabinənin iş zonasından gələn tozdan, çirkli havadan mühafizə etmək üçün açıq oyuqlar bağlanmalı və qeyri –kipliklər aradan qaldırılmalıdır. Bu məqsədlə dəstək və pedalların kabinəyə çıxan hissələrinin üstü çexolla örtülməlidir. Kabinənin qapısı kip bağlanmalı və işdən sonra qıfıllanmalıdır. Kabinə dərman qutusu, su ter-mosu və odsöndürücü ilə təchiz edilməlidir.

Maşın və mexanizmlərin etibarlı işinin təmin edilməsində ölçmə-nəzarət cihaz-larının, avtomatik idarəetmə və tənzimləmə quruluşlarının böyük əhəmiyyəti vardır. Maşın idarəetmə orqanları (dəstəklər, pedallar, düymələr və s.) etibarlı, əlverişli və gözəl yaxşı seçilən olmalıdır. Onlar bilavasitə maşında və ya kənarda, xüsusi ida-rəetmə lövhəsində yerləşdirilə bilər. İdarəetmə orqanları elə yerləşdirilməlidir ki, iş vaxtı maşınistin hərəkətləri qənaətbəxş olsun, bədəni üçün əlverişsiz və gərgin vəziy-yət yaranmasın.

Maşının işçi orqanlarının və avadanlığın öz-özünə düşməməsi üçün hidravlik idarəetmə sistemli maşınlarda hidravlik cəftə, mufta nəzərdə tutulmalıdır.

Maşinist işə başlamazdan əvvəl maşını yoxlayıb onun sazlığına əmin olmalıdır. Nasaz maşınla isə çıxmaq qadağandır.

İnşaat maşınları səs və işıq siqnalları ilə təchiz edilməlidir. Maşinistə iş mey-dançasında siqnal verməyə icazə verilmir.

Maşının hərəkət edən hissələrinə toxunulma imkanı olan yerlər çəpərlənməlidir. İşin gedişində tez-tez yoxlanılan hissələrin çəpərləri qapalı və ya asan çıxarılan olmalıdır.

Maşını gecə işlərinə hazırladıqda elektrik işıqlandırmasının saqzlığı yoxlanıl-malıdır.

Maşınlarda yanacaq, su və yağın axmasına, işlənmiş qazların kabinəyə daxil olmasına imkan verilməməlidir. Maşınlara yanacaq və sürtkü yağları əsasən bağlı, mexaniki üsulla (yanacaq tökən maşınla) doldurulmalıdır. Maşınlara çəlləklərdən yanacaq tökmək lazım gəldikdə əl nasosundan istifadə edilməlidir.

Maşınları işə salmazdan əvvəl radiatorda suyun, mühərrikdə və hidravlik sistem-də isə yağın səviyyəsi yoxlanılmalıdır. Qış vaxt mühərrikin işə salınmasını asanlaş-dırmaq üçün müəssisədə, eləcə dəiş sahələrində suyu və yağı qızdıran xüsusi qurğular qoyulmalıdır. Maşının işçi orqanlarını işə salmazdan, eləcə də maşını hərəkətə gətir-məzdən əvvəl maşinist səs siqnalı verməli və yaxınlıqda kənar şəxslərin olmadığını bilməlidir.

Elektrikmühərriki ilə işləyən maşınlarıngövdəsi işdən əvvəl səyyar yerbirləş-dirici quruluşla təmin edilməlidir.

Fasilələr vaxtı və işdən sonra maşın hamar meydançada saxlanıb tormozlanmalı, idarəetmə orqanlarının dəstəkləri neytral vəziyyətə gətirilməli, sonra isə mühərrik dayandırılıb kabinə bağlanmalıdır. Maşının enişli meydançada asxlanılmasına icazə verilmir.

Maşının mexanizmlərini yoxlamaq lazım gəldikdə işçi orqanı yerə qoyub mühər-riki saxlamalı və ya ötürmə mexanizmini mühərrikdən ayırmalıdır. İşçi orqanı altdan yoxlamaq lazım gəldikdə isə onu möhkəm altlıq üzərində yerləşdirməli və maşının təkərlərinin altına dayaqlar qoymalıdır.

Maşını və ya onun dəyişdirilə bilən işçi avadanlığını quraşdırdıqda və ya sök-dükdə zovodun təlimatına əməl edilməlidir. Bu işlər maşınların texniki vəziyyətinə məsul olan mühəndis- texnik işçinin rəhbərliyi altında aparılmalıdır. Maşının quraş-dırılma zonası çəpərlənməli və ya xəbərdaredici nişanlarla əhatə edilməlidir.

Pasportda göstərilmiş mənfi temperatur və külək sürəti hədlərində, sıx duman, güclü qar və yağış zamanı maşınla işləməyə icazə verilmir.

Ekskavatorlar. Ekskavatorlar hamarlanmış üfüqi meydançalar üzərində işlədil-məlidir. İş vaxtı elskavatorun tırtılları (təkərləri) tormozlanmalıdır. Bu məqsədlə tırtılların altına və ya onun diyircəklərinin arasına şalban, daş və s. əşyaların qoyul-masına icazə verilmir.

Ekskavatorla işləməzdən əvvəl qazıntı yamaclarının dayanıqlığı yoxlanılmalıdır ki, iş vaxtı onlar ekskavatorun ağırlığından uçmasın.

Ekskavatorla işləyən zaboyun (quyudibinin) hündürlüyü: düz çalovla işləyəndə çalovun maksimal qazma hündürlüyünü əks çalov və draqlayla işləyəndə buraxıla-bilən ən böyük dərinlik həddini ötməməlidir. İş vaxtı torpağın uçulma təhlükəsi yarandıqda, yaxud qarşıya təsadüfən elektrik kabeli və digər kommunikasiya xərləri çıxdıqda iş dayandırılmalı və iş icraçısına xəbər verilməlidir.

İstismar zamanı çalovun yüklü halında oxun açılışını dəyişməyə, qol ilə yükləri sürükləməyə, çalovun qaldırılmış vəziyyətində tormozu tənzimləməyə və qazıntının içərisində kanatları dəyişməyə icazə verilmir.

Buldozerlər. Buldozerlə 30⁰ –yə qədər maillikli sahələrdə iş aparmaq olar. İş vaxtı maşının işçi orqnının kəsici hissəsinə diqqət verilməlidir ki, torpağa girməsin və ya xəndəyin torpaqlanan hissəsinə düşməsin. Yağışlı havada gilli suxurlarda bul-dozerlə iş aparılmamalıdır.

Hidravlik idarəetmə sistemi buldozerlərdə iş vaxtı yağın temperaturunun 60⁰ C-dən artıq olmasına yol verilməməlidir. Hidravlik sistemin qoruyucu klapanı 3 Mπa təzyiqə hesablanmalıdır. Buldozerin maşinisti şlanqların vəziyyətinə müntəzəm diq-qət verməli və onlar qırıldıqda mühərriki söndürüb maşını dayandırmalıdır.

Skreperlər. Qoşqu skreperləri traktorun dişlə bəndinə ox mili vasitəsilə sərt birləşdirilir. Ox mili maksimal dartı qüvvələrində qrılmaya hesablanır. Ona görə də qoşqu üçün möhkəm ox milinin tətbiginə icazə verilmir. İş vaxtı traktorla skreper arasında sahəyə işçilərin daxil olmasına diqqət verilməlidir.

Skreperlə 30⁰ –yə qədər eniş və yoxuşlarda işləməyə icazə verilir. Traktor işlə-yəndə skreperin çalovunu təmizləmək qadağandır. Qoşqulu skreperlə xəndəyə və ya tökmə torpağın yamacına 1 m -ə qədər yaxınlaşmağa icazə verilir. Bir iş yerindən başqasına keçdikdə skreperin çalovu yerdən az 0,35 m hündürə qaldırılmalıdır. Yağışlı havada skreperlə gilli suxurlarda aparılan torpaq işləri dayandırılmalıdır.

Qreyderlər. İri daşlı sahələrdə qreyderlə iş aparmağa icazə verilmir. Qoşqu qreyderləri traktor və ya avtomobilə 7,5...10 m uzunluğunda elastik kanata qoşulur. Qreyderin işçi orqanları iki nəfərlə tənzimlənir.

Qreyder traktorla qoşquda 9 km/saat, avtomobil qoşqusunda isə 30 km/saata qədər sürətlərdə hərəkət edə bilər. Qoşquda hərəkət etdikdə qreyderin içərisində fəhlə olmalıdır.

Vərdənələr. Torpağın hamarlanması və sıxlaşdırılmasında mühərrikli və qoşqu-lu vərdənələrdən istifadə edilir. Bir neçə maşının birgə işində azı 5 m ara məsafəsi gözlənilməlidir. Qoşqulu vərdənə ilə hamarlama işləri aparıldıqda onu dartı maşını ilə geriyə sürməyə icazə verilmir. Qazıntəların yaxınlığında tökmə torpağın hamarlan-masında dartı maşını xəndək və ya çalanın 1,5 məsafəyə qədər yaxınlaşa bilər.

Borudüzən maşınlar. Üfüqi drenajın baş boru xətlərinin çəkilməsində xüsusi borudüzən maşınlardan istifadə edilir. Maşınla boruların düzülməsində xəndək yamacının vəziyyətinə müntəzəm nəzarət edilməlidir. Torpağın uçulma və sürüşmə təhlükəsi yarandıqda işi saxlayıb onu xəndəkdən kənara sürmək lazımdır. Bir neçə borudüzən maşın birlikdə işlədikdə və ya digər maşınlarla kompleks işləri aparıldıqda maşinistlər siqnal sistemi təyin edilməlidir.

Borudüzənin iş trassasının mailliyi 3⁰-dən artıq olmamalıdır. Hərəkət yolunda qruntun və leysan sularının kənar edilməsi nəzərdə tutulmal

Borudüzən zamanı maşın xəndəyin uçulma prizmasından kənarda yerləşdiril-məlidir. Boruları xəndəyə endirməzdən əvvəl maşinist siqnal verməli və xəndəkdə işləyənlər təhlükəsiz məsafəyə çəkilməlidir. Boruların endirilməsi, qaldırılması və yerinin üfüqi vəziyyətdə dəyişdirilməsi müntəzəm, təkansız yerinə yetirilməlidir. Maşın yükqaldırma hədlərində işlədikdə dayanıqlığını təmin etmək üçün əksyüklə təchiz edilməlidir.

Drendöşəyən. Drenaj tikintisində drendöşəyən ekskavatordan istifadə edilir. Bu maşınla I...III dərəcəli suxurlarda, mailliyi 10⁰ olan eniş və yoxuşlarda, boyuna mail-liyi 5⁰ olmaqla, dərinliyi 2 m-ə qədər olan xəndəklər qazıla bilər. İçərisində çoxlu daş və ya ağaclar olan , eləcə də kələkötürlüyü 15 sm-dən çox və mailliyi 5⁰ dən böyük olan xəndəklərdə drendöşəyən ekskavatorla iş aparmağa icazə verilmir. Eləcə də dik dağətəyi sahələrdə maşının istismarı qadağandır.

Kötükçıxaran maşın. K-15 və MΠ- 8 tipli maşınların tətbiqində işdən əvvəl asılmış orqanların asma mexanizmi ilə düzgün birləşdirilməsini və müəyyən vəziy-yətdə etibarlı bərkidilməsini yoxlayırlar. Maşın iş yerinə döndərildikdə işçilər 30 m məsafəyə çəkilməlidir.

Hidravlik ötürməli asılma mexanizmi ilə (K-15) kötüklərin çıxarılmasında hid-ravlik silindrlərin idarəetmə dəstəkləri neytral vəziyyətə qoyulmalıdır. Kötükçıxaran mexanizmin dişləri torpaqda olduqda maşını döndərmək qəti qadağandır. Dişləri dəyişmək lazım gəldikdə asılma mexanizmi yerə qoyulub birləşmələri bərkidilmə-lidir.

Çıxarılmış kötükləri və kolları sahədən yığışdırmaq üçün asma mexanizmində hidravlik kötükçıxaranı kol dırmığı ilə əvəz edirlər. Asılma dırmıqla işlədikdə hid-rosilindrlərin idarəetmə dəstəkləri neytral vəziyyətə gətirilməlidir.

AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ
İNFORMASİYA TEXNOLOGİYALARI, AQRAR MÜHƏNDİSLİK VƏ ENERGETİKA FAKÜLTƏSİ

HƏYAT FƏALİYYƏTİNİN TƏHLÜKƏSİZLİYİ VƏ BƏDƏN TƏRBİYƏSİ
kafedrası
ƏMƏK MÜHAFİZƏSİ

MÖVZU 15: İNŞAAT VƏ MELİORASİYA İŞLƏRİNDƏ TƏHLÜKƏSİZLİK TEXNİKASI
MÖVZUNUN PLANI

1. Mədəni texniki işlərin aparılması.

2. Drenaj tikintisinin aparılmasında təhlükəsizlik tədbirləri.

3. Meliorasiya işlərinin təhlükəsizlik tədbirləri.

4. Ayrı-ayrı maşınlarla işləyərkən təhlükəsizlik tədbirləri.

Ə D Ə B İ Y Y A T

1. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. Bakı – 2002.

2. Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsi. Bakı “Hüquq ədəbiyyat” 2008.

3. İstehsalatda bədbəxt hadisələrin təhqiq edilməsi və yçota alınması. “Bakı, hü-

quq ədəbiyyatı” 1998.

4. Həsənov B.A. Əmək mühafizəsi. Bakı, Maarif, 1986.

5. Tağızadə T.H. Meliorasiya t/tında əmək mühafizəsi. Bakı. “Maarif” 1990.

6. Əfəndiyev R.İ. Heyvandarlıqda təhlükəsizlik texnikası. Bakı. Azərnəşr 1987.

7. Канашев Ф.М и др. Охрана труда. М.; 1988.

8. Луковников А.В. Охрана труда. М.; «Колос»1989.

9. Денисенко Г.Ф. Охрана труда. М.; «Высшая школа» 1989.

10. Шурин Е.Т. Пожарная безопасности на животноводческих фермах. М.;

1984.

İNŞAAT VƏ MELİORASİYA İŞLƏRİNDƏ TƏHLÜKƏSİZLİK
TEXNİKASI
Meliorasiya və hidrotexniki tikintilərdə suvarma, qurutma şəbəkələrinin və su anbarlarlarının inşaasında, bəndlərin ucaldılması, sahələrin hamarlanması, dərin çala və karxanaların işlənməsində torpaq işləri əsas yer tutur. Bu işlər çox vaxt mürəkkəb və əlverişsiz şəraitlərdə aparıldığı üçün melioratorların əməyində təhlükəsizlik məsələlərinin həllinə ciddi diqqət verilməlidir.

Torpaq işlərində zədələnmələrin əsas texniki səbəbləri çuxurların uçulmasıdır. Çünki bu işlərdə çuxurlar əvvəlcə yumşaldılır, nəticədə onların strukturu pozulur, hissəciklər arasındakı əlaqə itir və xüsusi tədbirlər görülmədikdə torpaq kütləsi uçub-aşır. Qazma dərinliyi artdıqda bu təhlükə də artır. Torpaq işlərində bədbəxt hadisələr maşın və mexanizmlərin təhlükəsiz istismar qaydalarının pozulması nəticəsində də baş verə bilər.

Torpaq işlərində suxurların dayanıqlığını təmin etmək üçün iki üsuldan istifadə edilir: yamacların qurulması və bərkidicilərin qoyulması.

Mürəkkəb hidrogeoloji şəraitdə (qrunt sularının səviyyəsi yüksək olduqda, su-xurların sürüşdüyü və çökdüyü zonalarda) torpaq işləri yalnız fərdi icra layihələri əsasında aparılmalıdır.

Torpaq işləri görülən sahədə işləyən yeraltı kommunikasiyalar (elektrik kabeli, qaz xətti və i.a.) vardırsa, işə başlamaq üçün onları istismar edən təşkilatlardan yazılı icazə və kommunikasiyaların yerləşmə sxemi alınmalıdır. Kommunikasiyaların yeri iş sahəsində müvafiq nişan və yazılarla göstərilməlidir.

İstismarda olan yeraltı kommunikasiyaların təsir zonasında torpaq işləri ustanın və ya iş icraçısının bilavasitə rəhbərliyi altında aparılmalıdır. Gərginlik altında olan elektrik kabellərinin və istismarda olan qaz xətlərinin mühafizə zonalarında isə bundan əlavə, işin gedişini elektrik və ya qaz təsərrüfatının nümayəndəsi də müşahidə etməlidir.

Torpaq işləri zamanı qarşıya sxemdə göstərilməmiş yeraltı kommunikasiya və ya zəhərli qaz çıxarsa, iş rəhbəri işi saxlayıb işçiləri təhlükəli zonadan kənar etməlidir. Yalnız aşkar edilmiş maneənin xarakteri müəyyən edildikdən və uyğun təhlükəsizlik tədbirləri görüldükdən sonra həmin yerdə torpaq işlərini davam etdirmək olar.

Torpaq işləri zamanı təsadüfən aşkar edilmiş yeraltı qazların təhlükəliyini qaz analizatoru və ya şaxtaçı lampası ilə yoxlayırlar.

Yeraltı kommunikasiyaların bilavasitə yaxınlığında qazma işlərinin mexanizm-lərlə, zərbə alətləri ilə (ling, külüng, pnevmatik alət) aparılmasına icazə verilmir. Burada qazma işləri yalnız kürək vasitəsilə, zərbəsiz hərəkətlərlə görülməlidir.

Müxtəlif profilli qazıntılar (xəndək, çala) yamaclı və şaquli divarla (divarları bərkidilmədən və bərkidilərək) qazıla bilər. Bütün hallarda xüsusi təhlükəsizlik şərt-lərinə əməl edilməlidir.

Qruntun yamaclı işlənməsi. Dərin xəndək və çalaların yamaclı qazılması daha əlverişlidir. Burada qazıntı yamaclarının dayanıqlığı yamaclıq bucağının (yamacın istiqaməti ilə üfüqü müstəvi arasındakı bucaq) qiymətindən, qazıntının dərinliyindən və qruntun xarakterindən asılıdır.

Xəndək və çala işlənməzdən əvvəl yamacların təhlükəsizliyini təmin edən diklik təyin edilməli və yamacın formalaşdırılma üsulu seçilməlidir. Dərinliyi 5 m-ə qədər olan qazıntılarda təhlükəsizliyi təmin etmək üçün yamacın buraxılabilən və böyük dikliyini qruntun növündən asılı olaraq təyin edirlər.

Torpaq işləri müxtəlif qruntlu laylarla aparıldıqda yamacın bütün laylar üçün ümumi dikliyini ən zəif qrunta görə seçirlər.
MƏDƏNİ TEXNİKİ İŞLƏR
Meliorasiya təşkilatlarında aparılan mədəni-texniki işlərə meşənin qırılması və kolluğun kəsilməsi, sahənin kötüklərdən, daşlardan təmizlənməsi, xam torpaq layının qaldırıması, torpağın hamarlanması və i. aiddir.

Meşənin qırılması işlərinə başlamazdan əvvəl radiusu 50 m olan təhlükəli zona xəbərdaredici nişan və yazılarla çəpərlənməsi, ağacların yıxıdılma istiqaməti təyin edilməli, iş yerlərinin quru, çürümüş ağac qrıntılarından təmizlənməsi təmin edilmə-lidir. Qışda bundan əlavə kəsilməli olan hər bir ağacın yanında qarı təmizləyərək 4...5 m uzunluğunda cığır açılmalıdır.

Meşənin qırılması dövründə təhlükəli zonada digər işlərin görülməsi və nəqliy-yatın hərəkəti qadağandır.

Elektrik xətlərinin yaxınlığında ağacların kəsilməsi işləri yalnız həmin xəttin mənsub olduğu təşkilatın yazılı icazəsi ilə və ustanın rəhbərliyi altında aparıla bilər.

Əgər küləyin sürəti 6 m/san-dən çoxdursa və ya iş aparılan yamacların mailliyi 20⁰-dən böyükdürsə tufan yıxmış və yanmış meşə sahələrinin işlənməsində, həmçinin çürümüş ağacların kəsilməsində işçilərin tək-tək işləməsinə icazə verilmir.

Ümumiyyətlə, 11-13 m/san sürətlə əsən küləkli havada, tufan, leysan yağış və buzlaşma vaxtı, habelə görmə məsafəsi 50 m-dən az olan şəraitdə meşəqırma işləri qadağandır.

Sallanıb qalmış ağacları bucurdaq və ya dolamaçarxla götürdükdə ipin uzunluğu ağacın hündürlüyündən azı iki dəfə, traktorla götürdükdə isə 10 m uzun olmalıdır. Ağacların tam kəsilməmiş və ya sallanmış vəziyyətdə qoyaraq başqa isə keçmək və ya fasilə etmək olmaz.

Diametri 15 sm-ə qədər olan kiçik ağacları və kol-kosu DΠ- 24, MΠ- 9 tipli kolqıran maşınlarla kəsirlər. Tırtıllı traktorun bazasında yerləşdirilmiş DΠ- 24 aqre-qatının işçi orqanı budalayıcı bıçaqlı ikitərəfli laydırdan və qabaq hissədə qoyulmuş pazdan ibarətdir. Maşın zireh sipərlə, kabinə çəpəri ilə və bıçaqları itiləyən quruluşla təchiz edilir.

MΠ- 9 tipli birlaydırlı kolqıran üfüqi bıçaqlı qaynaqlanmış laydırdan ibarətdir ki, onun sol tərəfində böyük ağac gövdələrini və kötükləri yarmaq üçün diş bərkidil-mişdir. Kolqıran laydır universal buldozer çərçivəsində yerləşdirilir.

Torf bataqlıqlarının işlənməsi üçün fəal işçi orqanlı MTH-13 tipli maşınlar tət-biq edilir.

Kolqıran maşınlarla işə başlamazdan əvvəl onların təsir zonasında kənar şəxs-lərin olmamasına əmin olmalı və iş vaxtı kabinənin sazlığına diqqət verilməlidir. Maşının iş cəbhəsi iri daş, kötük və qalın ağac budaqlarından təmizlənməlidir. Yalnız maşın tam dayandırıldıqdan sonra bıçaqların vəziyyətini yoxlamaq və tırtıla ilişmiş kol-budağı kənar etmək olar.

Kəsilmiş ağaclar və kol-kos xüsusi dırmıqla və ya kötüktoplayıcı ilə bir-birindən 40...50 m məsafədə qalaqlara yığılır; sonra onları yükləyici ilə nəqliyyat vasitələrinə yükləyərək utilizasiyaya göndərirlər.

Meliorasiya sahəsində ağac və kol-kosun yerüstü hissələri qırılıb təmizləndikdən sonra sahədən kötükləri və diametri 30 sm-dən böyük olan daşları kənar edirlər.

Kötükləri çıxarmaq üçün dırmıqlı və ya rotorlu kötükçıxaran maşınlardan isti-fadə edilməsi əlverişlidir.

Kötükçıxaran dırmıq T- 130 Г tipli traktorun bazasında yerləşdirilən K- 15 dır-mığından ibarətdir. Bu maşın diametri 15 sm-ə qədər olan kötüklərin çıxarılmasında tətbiq edilir. Daha böyük kötüklərin işlənməsində MΠ-25, MΠ- 13, MTΠ- 13, MTΠ- 81, KSΠ- 20, AKΠ- 1 tipli rotorlu kötükçıxarıb- toplayan maşınlardan istifadə olu-nur. Bu maşınlar astagedişli traktorlara qoşulmuş işçi orqandan ibarətdir.

Rotorlu kötükçıxaranın işçi kötükçıxaran, ötürücü və üç ədəd silkələyib- nəğl edən rotordan ibarətdir.

Kötükçıxaran maşınlarla işlədikdə kötükləri bilavasitə traktorun dartı qüvvəsi ilə çıxarmağa icazə verilmir. Maşınlarla işə başlamazdan əvvəl onların sazlığı, mühafizə çəpərlərinin və qoruyucu quruluşların işçi vəziyyətdə olması yoxlanmalı, işçilər maşınların təsir zonasından kənar edilməlidir. Sahədən kötüklərin yığılması zamanı işçilər maşının kəsici hissələrindən azı 10 m kənarda olmalı və kötüklərin trans-portyordan əl ilə yerə atılmasına imkan verilməməlidir.

Diametri 80 sm-dən böyük olan kötüklərin partladılaraq çıxarılmasında təhlükə-sizlik qaydalarına riayət edilməlidir. Kötüklərin çıxarılmasında işləyən ayrı-ayrı partlayışçılar və partlayış briqadaları bir-birindən azı 500 m məsafədə işləməli və öz qonşularının yerini, hərəkətini dəqiq bilməlidir.

Meliorasiya sahəsinin işə hazırlanmasında onun səthindən və torpağın üst layın-dan diametri 5 sm-dən böyük olan daşlar kənar edilməlidir.

Xırda daşlar (ölçüləri 5...30 sm) MKΠ -1,5 masşını ilə toplayaraq nəqliyyat vasitələrinə yığırlar. Ğlçüləri 30...65 sm olan daşları УKΠ -0,6 maşını ilə yığıb daşıyırlar. Daha böyük daşların çıxarılması və daşınması üçün MΠ -2Б, MΠ -7A tipli kötükçıxaranlardan istifadə olunur. Ölçüləri 2 m böyük olan qaya daşlarını əvvəlcə partlayışla parçalayır, sonra isə traktor qoşquları ilə daşıyırlar.

Daşyığan maşınların istismarında digər ümumi təhlükəsizlik tədbirləri ilə bərabər, zəncir və trosların möhkəmliyinə, eləcə də onların tarımlanarkən daşlardan sürüşüb çıxmamasına diqqət edilməlidir. Maşınlara texniki xidmət işlərinin aparıl-masına yalnız onlar tam dayandırıldıqdan və yükdən azad edildikdən sonra icazə verilir.

Daşların partladılması üçün ΠM-lərin səth üzərində qoyulmuş və ya şpurda yerləşdirilmiş atımlarından istifadə edilir. Yastı daşlar partlatmaq üçün kumulyativ atımlar tətbiq edilir. Partlayış işləri onların təhlükəsiz aparılma şərtlərini müəyyən edən vahid qaydalara əsasən aparılmalıdır.

Meliorasiya sahəsi bitki örtüyündən, kötük və daşlardan təmizləndikdən sonra torpağın yumşaldılması, hamarlanması ilk şumlama işləri görülür. Bu işlərdə diskli dırmıqlardan (БДM -2,5; БДT -7), bataqlıq frezerlərindən (ФБH-15; KДΠ -2), yumşaldıcı qurğulardan (PC -1,5 PCH -2,9), xüsusi təpəkəsən maşınlardan (KДΠ -2), hamarlayıcılardan (Π -4; ДЗ -602), müxtəlif kotanlardan (ΠБН -75; ΠДН -4M), yükləyici və nəqledici mexanizasiya vasitələrindən istifadə edilir.

Göstərilən aqreqatların tətbiqində aşağıdakılar qadağan edilir: aşma təhlükəsi olan kələ kötür yerlərdə işləmək; aqreqat işləyərkən işçi orqanları təmizləmək və torpağın şumlanma dərinliyini tənzimləmək; maşının nasazlığını aradan qaldırmaq; kənar şəxslərin işləyən aqreqata 30 m-dən artıq yaxınlaşmasına yol vermək; işləyən frezerdən bitki qalıqlarını təmizləmək; hidravlik silindrləri bağlamadan bıçaqları bərkitmək və i.ax.

Torpağın frezerlə işlənməsinə başlamazdan əvvəl sahə kənar əşyalardan təmiz-lənməli və frezerin traktorla qoşqusunun sazlığı yoxlanılmalıdır. İş vaxtı maşının kar-dan və aralıq vallarının örtüyü, frezerin qoruyucu sipəri yerində olmalıdır.

Sahədə torğağın yumşaldılmasından sonra hamarlama işlərinə icazə verilir. Hamarlama işləri buldozer, hamarlayıcı vəskreperlərin tətbiqi ilə aparılır. Buldozer işləyərkən maşınist gavahının (laydırın) kəsici hissəsini diqqətlə izləməli və ciddi maneələrə (daş, kötük) rast gəldikdə maşın dayandırmalıdır. Torpağın yoxuşa aparıl-masında gavahın xam torpağa girməməsinə diqqət edilməlidir. Buldozerlə yoxuşluğu 25⁰ –dən və e3nişliyi 35⁰ –dən böyük olan sahələrdə torpağa hamarlamağa icazə verilmir. Eləcə də gavahın dolduqda və ya torpağın içərisində olduqda buldozeri dön-dərmək, yağışlı havada gilli suxurlarda işləmək, çalanı torpaqla doldurduqda maşının gavahınını kanalın qaşından irəli çıxarmaq təhlükəsizlik qaydalarına görə qadağandır. Maşinist buldozeri döndərməzdən əvvəl onun hərəkət zonasında adamların olma-dığına əmin olmalıdır.

Skreperlə işə başlamazdan əvvəl maşının hərəkət sxemi və torpağın doldurulub- boşaldılma qaydası tərtib edilməlidir. Maşının xəndək və çalalara enmə yerləri hamarlanmalı və nişanla qeyd edilməlidir. Skreperlə boyuna mailliyi 10⁰-dənvə eninə mailliyi 18⁰-dən çox olan çalalarda işləməyə icazə verilmir. Skreperlər qrupla işlə-dikdə qonşu maşınlar arasında azı 20 m məsafə saxlanılmalıdır. Skreperlə qazıntının qaşına 0,5 m-ə qədər və yeni tökülmüş torpaq qalığının yamacına 1 m-ə qədər yaxınlaşmağa icazə verilir. Skreperin dik enişlərdə hərəkəti zamanı mühərriki sön-dürməyə, eniş və yoxuşlarda ötürücünü bir sürətdən digərinə keçirməyə icazə veril-mir.

Skreperin çalovuna yapışmış torpağı təmizləmək üçün ərsin və ya kürəkdən istifadə edilir. Maşının çalovu təkansız, səlis qaldırılıb- endirilməlidir ki, kanatı qırıl-masın. Kanat və ya hidravlik şlanq qırıldıqda dərhal bucurqadın barabanını və ya nasosu dayandırmaq lazımdır. Skreperlə gecə vaxtı işlədikdə idarəetmə dəstəkləri, maşının bıcaqları, hərəkət yolları və iş yerləri lazımi qədər işıqlandırılmalıdır.

Hidravlik idarəetmə sistemli skreperdə dişlə ilə traktorun arasında hidravlik sis-temin rezin şlanqında qısa qoruyucu kanat bağlanmalıdır torpağı 1,5- 2 km məsafəyə daşımaq lazım gəldikdə çalovu zəncirlə bərkitməli və hidravlik nasosu dayandırma-lıdır. Skreperi böyük məsafələrə daşıdıqda, baxış və təmir vaxtı çalovu avtomatik asqıya qoyurlar. Skreperi öz hərəkəti ilə nəql etdirəndə çalovu yerdən azı 0,35 m hündürlüyə qaldırmaq lazımdır.

Meliorasiya təşkilatlarında torpağın sıxlaşdırılması (döyəclənməsi) üçün özü-hərəkətedən və ya qoşqulu vərdənələrdən istifadə edilir. Özühərəkətedən vərdənələr bir-birinin ardınca işlədikdə azı 5 m təhlükəsiz məsafə saxlanılmalıdır. Qazıntı və çalaların, habelə dərələrin qaşında təzə səpilmiş torpağın sıxışdırılmasında dartıcı maşının təkərindən qazıntının qaşına qədərki məsafə 1,5 m-dən az olmamalıdır. Vərdənə qoşulmuş dartı maşınının geriyə hərəkət etdirilməsi qadağandır. Pnevmatik təkərli vərdənələri avtomobillə ballastsız qoşaraq nəql etdirirlər.

Şumlama, frezrləmə, hamarlama, sıxlaşdırma işlərində tətbiq edilən mexanizm-lərin istismarında, elecədə onlar üçün səciyyəvi olan ümumi təhlükəsizlik qaydalarına riayət olunmalıdır.