Azərbaycan döVLƏt pedaqoci universiteti könül Səmədova
Yüklə 2,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
84 kunlaşan xalqlar sırasında Muğan coğrafi adının mənşəyinə dair çoxlu əfsanə və rəvayətlər mövcuddur. Həmin əfsanələrin bəzilərində Muğanı qəhrəman bir oğlan kimi, bir qrup rəvayətlərdə isə gözəl bir qız kimi təsvir edirlər. Hələ e.ə. VI əsrdə yaşamış yunan tarixçisi və coğrafiyaşünası Miletli Hekatay Araz çayı yaxınlığında muk adlı tayfanın yaşamasını qeyd etmişdir. Bizim e. ə. V əsrdən əvvəl yaşamış qədim yunan tarixçisi Herodotun verdiyi məlumata görə Qafqaz dağları arasındakı düzlərdə maqa, muki, muqa adlı tayfa yaşamışdır. Eramızın 1 əsrində yaşamış coğrafiyaşünas Strabon isə Muğan coğrafi adını «Moqan» kimi qeyd edərək onun Kür və Araz çayları ətrafında yerləşməsini göstərir. Bundan əlavə Ibn Əl- Kəba, X əsrdə yaşamış ərəb tarixçisi Əl Müqəddəsi və Ibn Hey- kəl, X əsrin coğrafişünası Yaqut Həməvi və başqaları göstə- rirlər ki, Muğan vaxtilə həmin ərazidə yaşamış muğanlarla əlaqədar olaraq meydana gəlmişdir. Həmçinin XIVəsr coğ- rafişünası Həmdulla Qəzvini, XIV-XV əsrin görkəmli alimi Əbdürrəşid Bakuvi və başqa orta əsr tarixçiləri əsərlərində Muğan adı haqqında bəzi mülahizələr söyləmişlər. Muğan coğrafi adına antik müəlliflərin əsərlərində «Mo- xoena (Ammian Marselin), Plinidə «Moxan–kur» erməni mənbələrində «Muxanx» (Moisey Xorenski), ərəb mənbələrində «Muqan», «Muğan» (Balazori, Təbəri, Istəhri, Ibn-əl Kəba, Yaqut Həməvi və b.) gürcü mənbələrində «Mukavan» yazılış formalarına rast gəlinir. XVIII-XIX əsrin məşhur Azərbaycan səyyahı coğrafişü- nası Hacı Zeynalabdin Şirvani «Büstanüs səyyahə» (Səyahət bostanı) adlı əsərində Muğan adının mənşəyinə toxunaraq yazır: «Elə deyirlər ki, oranı (Muğan vilayətini –N.M) Muğan adlı bir adam bina etmişdir və bəziləri deyirlər ki, oranı muğlar və möbüdlər abad eləmişdir, bəziləri də bu fikirdədir ki, Gəncə, Qarabağ, Bərdə Muğan şəhəridir». Coğrafiyaşünas alim R.M.Yüzbaşov Hacı Zeynalabdin Şirvaninin bu fikri ilə qismən razılaşaraq qeyd edir ki, Muğan şəhərinin ilk sakinləri muğ 85 qəbiləsinə mənsub əhalidən ibarət olmuşdur. Toponimdəki «an» sonluq olub məkan, yurd bildirir. Bir sıra tədqiqatçılar Muğan coğrafi adını Midiya tayfalarından biri olan maq tayfasının adı ilə əlaqələndirir. Tarixçi alim Kamal Əliyev Muğan adını muk tayfasının adı ilə bağlı olduğunu yazmışdır. Muğan adının hansı dilə məxsus olması məsələsi də təd- qiqatçıları maraqlandırmışdır. Akademik Ziya Bünyadov gös- tərir ki, hazırda tarixçilərin türk adlandırdıqları və böyük türk qəbilə birləşmələrindən olan hunlar V əsrdə Azərbaycanın Muğan ərazisinə köçüb orada məskunlaşmışlar. Ilk orta əsrlərdə hunların Kür və Araz düzənliklərində yaşaması tarixi mənbələrdən məlumdur. Ziya Bünyadovun əsərində XVII əsrlərdə Azərbaycanda Hun tayfalarından olan Muğan adlı bir xanın adı çəkilir. Bizcə, həmin dövrdə Azərbaycanda hun tayfalarından olan Muğan xan orada, indiki Muqan ərazisində məskunlaşmış və düz onun şərəfinə Muğan düzü adlandırılmışdır. Muğan düzündə salınmış Muğan şəhəri də təxminən VII əsrdən hunların Azərbaycana gəlməsindən/ sonra yaranmışdır. Muğan şəhərinin VII əsrdən sonra Muğan düzündə salınması da bizim müşahidələrimizi təsdiq edir. Müşkür düzü (Quba, Xaçmaz inzibati rayonları ərazisində) etnonimik oronimlərdən biridir. Bu coğrafi ad e.ə. Qafqaz Albaniyasının şimal-şərqində yaşamış maskut xalq adının təhrif formasıdır. Yalnız XVII əsrin ortalarında Azərbaycanda olmuş Hol- landiya dənizçisi Yan Streys müşkür oronimini muskar kimi yazmışdır. Deməli, təxminən bir əsr müddətində «muskat» sözü «müskür» və «müşkür» formasına çevrilmişdir. XVII əsrin sonlarında isə toponimin adı artıq musskür kimi çəkilir. Çox qəribədir ki, maskut etnonimi özünün ilkin formasın- da müasir Xaçmaz və Quba inzibati rayonları arasında mövcud olan Maskatar düzü oronimində indiyədək saxlanmışdır. Oronim 86 maskut (maskat) və ləzgi dilindəki «ar» şəkilçisindən ibarət olub «Maskut düzü» mənasını daşıyır (53, 153-155). Məlumdur ki, bir sıra təkrarlanan eyni oykonimlər Adını daşıdığı məntəqənin keçmişdə mənsub olduğu şəxsin adının artırılması ilə bir-birindən fərqləndirilir. Azərbaycan to- ponimiyasında bu model əsasında diferensiallaşdırılmış 6 yerdə təkrarlanan üç oykonim qrupa təsadüf edilir. Muğancıq Mehrab –Muğancıq Müslüm (Şərur)(29, 130). H.Z.Şirvani Muğan toponimi haqqında iki fikir olmasını yazır: «Deyirlər ki, oranı Muğan adlı bir adam bina etmişdir. Bəziləri isə deyirlər ki, oranı müğlar və möbüdlər abad etmişlər.» Eyni zamanda, o, Muğan çölündə Kür çayının sahilində uzaq keçmişdə Muğan adında bir şəhərin olmasını, şəhərin əhalisi, üzümçülük, əkinçilik, bağçılıqla məşğul olduğunu qeyd etmişdir. Doğurdan da, hələ XII əsrdə Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi (1141-1209) özünün «Leyli və Məcnun» poemasında «Mənə Muğandan şərab gətirin» – yazmışdır. XIII əsrdə monqolların hücumu zamanı şəhər xarabazara çevrilmişdir(73, 16). Q.Ə.Qeybullayev Azərbaycanda Muğanlı oykonimlərinin çoxluq təşkil etdiyini və onların orta əsrlərdə Muğan düzündə yaşamış müxtəlif tayfaların toplusunun ümumiləşdirilmiş adını ifadə etməsini qeyd edir. Rus səyyahı I.Kotov XVII əsrdə Muğan düzündə muğanların yaşadığını demişdir. Muğanlı qəbiləsinə daxil olan tayfaların tam adları məlum deyildir. XX əsrin əvvəllərində Muğanda 40-dan çox yarımköçəri tayfanın varlığı irəli sürülür. XIX əsrin ortalarında muğanlı tayfa birliyi geniş olmuş, ona Aləhmədli, Qarabayramlı, Əliyetməzli, Mollalar, Qa- rabaşlar, Sərxanlar və s. nəsillər daxil olmuşdur (88, 72). Muğanlı - Ağcabədi, Qazax, Zaqatala rayonlarında kənd soveti, Bərdə rayonunun Kələntərli, Qubadlı rayonunun Zilanlı, Zəngilan rayonunun Gilətağ və Hacallı sovetliyində, Iliç Yüklə 2,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|