Azərbaycan fəLSƏFƏ VƏ sosial-siyasi elmlər assosiASİyasi (afse a) FƏLSƏFƏ və sosial-siyasi elmlər elmi-nəzəri jurnal

Tehran Əlişanoğlu

filoloji elmlər doktoru,

Tənqid.net jurnalının redaktoru

Fəlsəfi etüdlər

Canlanma
«Can» sözü «nəfs» sözünün sinonimi kimi də işlənilir, bir qədər fərqli məna çaları da vardır. Əksər dillərdə «canlı» olmaq «nəfəs almaq» sözü ilə üst-üstə düşür.

Lakin canlılığın bir şərti də vardır. Canlı canlıdan doğulur. Başqa sözlə, bütün canlılar genetik varisliklə, nəsil artımı sayəsində dünyaya gəlir və müəyyən bir müddət ərzində canlı olaraq qaldıqdan sonra ölüb gedirlər. Həyat doğuluş və ölüm arasında bərqərar olur.

Ölənlər sonradan dirilmir.

Lakin «canlanma» sözü bir qədər geniş mənada da işlənir. Yəni nə isə hələ tam ölməyibsə, əlverişli şərait yaradıldıqda (və ya müalicə olunduqda) yenidən canlana bilər. Burada söhbət canlı olanın canlanmasından gedir. Yəni yönü hə­yat­dan ölümə doğru olan hərəkət istiqamətini yenidən həyata doğru dəyişir. Bitki nə­dən solur? Suyumu çatmayanda, işığımı, gübrəsimi? Solmuş bir bitkiyə su ver­dikdə və ya işığa çıxartdıqda o canlanır. Əsas məsələ odur ki, bitkinin məhz nəyə və nə qədər ehtiyacı olduğu nəzərə alınsın. Potensial imkan bitkinin özündədir. Onun realizasiyası üçün material (və ya enerji) isə kənardan alınır. Canlanmaq o zaman baş tutur ki, mühitin imkanları mərkəzi ünsürün ehtiyaclarını təmin etmiş olsun.

Şeylər canlı və cansız deyə iki qrupa ayrılır. Cansız olanların canlanması qeyri-mümkün hesab olunur.

Lakin biz «canlanma»nı universal bir kateqoriya kimi nəzərdən keçirəcəyik. Yəni cansız şeylərin də canlanması şərtlərini araşdıracağıq.

Canlı aləm proqramlaşmışdır. Lakin cansız aləmin predmetləri də özündə müəyyən informasiya saxlayır; onları müəyyən forması və strukturu vardır. Bu forma hansı isə ideyanın kopiyasıdır. Bu kopiyanın canlanması da kənardan enerji tələb edir. İdeyanın canlanması üçün enerji mənbəyi ancaq insanların intellektual potensialı hesabına əldə edilə bilər. İdrak prosesində insanın diqqəti cismə yönəlir və cismin müəyyən bir obrazı yaranmış olur. Bu zaman biz nəyin canlandığını nəzərdə tuturuq?

Cisimdəki ideya (onun strukturu, forması) kopiya olduğuna görə canlanmaq imkanına malik deyil. O ancaq mayalandırmada iştirak edə bilər. Canlı ideyanın doğulması ancaq bu ideyaların əslinə, orijinalına əli çatan insanın imkanı daxilindədir.

İnsan ruhu da bütün ideyaları canlı şəkildə özündə saxlamır. Onlar bir qayda olaraq passiv fondda yerləşirlər. Cismani dünyada olan kopiyalarla təmas nəticəsində insanın passiv fonda olan ideyaları aktivləşə bilirlər. Sanki bu, bir «mayanlanma» prosesidir və bunun nəticəsində passiv ideyalar canlana bilirlər.

Canlanmış ideyalar – elə həmin o fenomenlərdir ki, Qərbdə bu barədə xüsusi təlim yaradılmışdır.

Bütün mübahisə bunun üzərində gedir ki, fenomenlər predmetlər insan şüuru arasında nə kimi bir mövqe tuturlar. Onların predmetə aidiyyəti, onunla adekvatlığı nə dərəcədədir. Kanta görə, predmet özü («özlüyündə şey») dərkolunmazdır. Bəs dərk etdiyimiz nədir?

E.Husserlə görə, şüurun yönəldiyi, istiqamətləndiyi fenomenlərdir. Yəni söhbət predmetdən deyil, onun mənasından gedir. Digər tərəfdən, varlıq kimi biz məhz fenomeni götürürük və predmetin öz varlığı və bütövlükdə dərki isə isə idrakın imkanı xaricində qalır.

Yum aqnostisizmində fərqli olan cəhət budur ki, orada söhbət hissi ob­razdan gedir. Yəni dərk olunan predmet özü yox, bizim şüurumuzda ya­ra­nan hissi obrazdır. Bu obrazın predmetə nə dərəcədə uyğunluğu məsələsi id­rak xaricindədir. Model eyni bir modeldir. D.Yum da, Kant da, E.Husserl də id­rakın obyekti kimi maddi reallıq kimi qəbul olnunan hansı isə konkret pred­meti deyil, onun obrazını, surətini, şəklini götürürlər. Lakin Yumda bu su­rət hiss orqanları vasitəsilə yarandığı halda, Husserldə hisslərdən tə­miz­lən­miş halda, xalis məna kimi başa düşülür. Bu surətin hisslərdən tə­miz­lən­məsi, əqlin hər cür psixoloqizmlərdən azad olması və mənanın xalis şəkildə mənimsənilməsi Husserlin yaradıcılığında mühüm məsələlərdən biridir.

Lakin hisslər özü də tamamilə fərqli səviyyələrdə olur. Koqnitiv hisslər – predmet haqqında duyğu üzvləri vasitəsilə alınan məlumatların qavrayış şəklində formalaşmasına xidmət edir. Bu hissi obraz predmetə zahiri əlamətlərinə görə bənzəyir. Daha doğrusu, biz belə hesab edirik. Lakin predmetdən təsirlənmək başqa cür də ola bilər. Yəni biz onun rəngi, forması, səsi və s. fiziki göstəricilərindən çıxış edərək obraz qurmur, əksinə, bu hissi informasiyalardan azad olaraq sadəcə qeyri-aşkar yollarla bizdə yaradılan hansı isə təəssüratla kifayətlənirik. Daha doğrusu, cismin zahiri əlamətləri arxa plana keçir və biz ancaq onun yaratdığı hissi yaşantını, emo­si­onal vəziyyəti nəzərə alırıq. Lakin bu yaşantı bizim üçün anlaşılmazdır. Sanki hansı isə abstrakt bir obraz tədricən diferensiallaşır və bizim hissi vəziyyətimizlə predmet arasında gizli əlaqələr aydınlaşır. Çox vaxt isə belə aydınlaşma getmədiyindən biz öz hisslərimizdən və onların mənbəyindən bixəbər qalırıq.

Hissi obrazlardan fərqli olaraq, ideya obrazı bizim ilkin biliklərimizlə bağlıdır. Leybnis deyir: «Biliklər ideyalar vasitəsilə əldə olunur, belə ki, idrak ancaq ideyalarla əlaqəlidir».¹

* * *

Necə ki, ayrı-ayrı şeylər proqramlaşdırılmışdır, necə ki, bütövlükdə təbiət proqramlaşdırılmışdır…

Necə ki, hər bir canlı proqramlaşdırılmışdır və onlar bütövlükdə təbiət kontekstindəki makroproqrama daxildirlər…

Necə ki, hər bir insan proqramlaşdırılmışdır, eləcə də bütövlükdə cəmiyyət bir orqanizm kimi daxili inkişaf qanunauyğunluğuna və daxili hərəkətverici impulslara malikdir.

Eləcə də ideya dünyası nisbi müstəqilliyə, müəyyənliyə, avtonomluğa malikdir.

Necə ki, hər bir insan düşüncəsi müəyyən nisbi müstəqilliyə malikdir, eləcə də əql dünyası avtonomdur və onun özünün daxili qanunauyğunluğu və obyektiv inkişaf yolları vardır. Sadəcə insan bəzən bu yollardan birinə düşür və yol insanı aparır.

E.Husserlin dediyinə görə, «antik insan özünü azad əqlə uyğun formalaşdıran insandır. Yeniləşmiş «platonizmə» görə bu o deməkdir ki, insan təkcə etik mənada özünü deyil, onu əhatə edən bütün dünyanı, bəşəriyyətin sosial-siyasi varlığını yenidən – azad əqldən, universal fəlsəfəyə uyğun qurmalıdır».²

Düyün nöqtələri
Zaman oxunda önəmli olan nöqtələr. Düyün nöqtələri. Başlanğıclar.

Başlanğıcdan ayrılmalar.

İnsanın «Mən»ində – Eqo-da müəyyən bir anda ancaq bir ruh forması ola bilər.

Ancaq bir ruh (forması) konkret bir insanda lokallaşa bilər, hissi dünyaya çıxış tapa bilər…

Yox, əslində ruhla dolmaq, «yüklənmək» – bədənin ruhla yüklənməsi hələ ruhun realizasiyası deyil.

Ruhun hansı isə bədəni doldurması, yaxud fikrin hansı isə insan beyni vasitəsilə cövlan etməsi hələ maddi realizasiya deyil. Söhbət ondan gedir ki, eyni bir vaxtda «insanın içi» ruhun ancaq bir forması ilə dola bilər… Yəni insan fikirləşirsə – fikir tərəfindən zəbt edilirsə, – onda hansı isə hisslə, əhvalla, nəfslə dola bilməz…

Nəfslə dolubsa, hansı isə istəyin (hissi istək – bədən ideyasının yönlənməsi – bədənin yönlənməsi – nəfsin «insan» üzərində qələbəsi… Söhbət heyvani nəfsdən gedir…)

Heyvani nəfs və fikir (əql) – «düşüncəli nəfs» eyni vaxtda bədənə hakim ola bilməz.

Onlar bir araya gələ bilməz, bir yerə sığmazlar.

Lakin bədənin (beyinin), «Mən»in ancaq fikirlə və ya ancaq nəfslə dolması mümkündürmü? Bəli!

Bəs, əksinə, hər ikisi ilə qismən dolması, müştərək realizasiya (bə­dənin timsalında zaman-məkan kontiniumuna sahib olma) mümkündürmü?

Hər ikisi tam oturuşmayıbsa – aralarında mübarizəmi gedir?

Yaxud iki fərqli hiss, yaşantı, iki fərqli nəfs durumu (lokallaşma), “nəfs – nəfs” matrisasından konkret bir durum. N_kl …
Yaxud iki fərqli fikir eyni vaxtda insana hakim kəsilə bilərmi? Bəs qis­mən fikrə qərq olmaq? Digər fikirlər üçün “boş yer” qalırmı? Fikirlədən bi­ri insanı tam zəbt edənə qədər (tam qələbə) “hakimiyyət uğrunda” mü­ba­ri­zə gedirmi?

Bəs fikir başqa fikirlərə necə yol açır?

Fikirlər duyğulara aparırmı?

Duyğular fikrə aparırmı?

Ağıldan qaynaqlanan iradə (fəaliyyət) və hissdən (nəfsdən) qaynaqlanan iradə (fəaliyyət) nə ilə fərqlənir?

Fikrin məqsəd məqamı!

Bütöv və hissə
Vahidə, vəhdətə yol!

Bütöv sistemin makrostrukturu – makroideya, yekun məqsəd.

Sovet dövründə müəyyən bir texniki sistemin (tutaq ki, kosmik raketin, peykin və s.) ayrı-ayrı hissələrini müxtəlif bölgələrdə, müxtəlif institutlarda, laboratoriyalarda sifariş verirdilər. Hərə bir detalı düzəldir, hərə bir eksperiment qoyur, bir hesablama aparır və bütün bunların əslində nə üçün lazım olduğunu, necə birləşdiyini və daha hansı detalların çatmadığını, yekun funksiyasının nədən ibarət olduğunu ancaq Mərkəzdə (və bəzən ancaq bir adam) bilirdilər.

Bu – sirrin qorunması, xaricə satıla bilməməsi üçün də bir şərt, təhlükəsizlik tədbiri idi.

İndi, gəlin bütövlükdə dünyanın quruluşuna baxaq. Xüsusi elmlər cismani aləmin ayrı-ayrı hadisələrini öyrənirlər… Bu hadisələr də daha mürəkkəb bir sistemdə əlaqələnərək daha böyük bir hadisənin elementləri və ya alt-sistemləri olur… Lokal sistem daxilində proqnozlar…

Bəs bütün dünyanın həm alt qatlardakı, həm makrosəviyyədə, həm meqasəviyyədə strukturunun daxili və xarici əlaqələrini, digər tərəfdən bunların ruh aləmi ilə əlaqəsini eyni vaxtda bilmək mümkündürmü? Hər hansı bir bəni-adəm belə bir qüdrətə malikdirmi?

Çünki keçmişin də təfərrüatlarını, motivlərini, hadisələrin həqiqi gedişatını bilmək və o vaxtın konkret situasiyalarından çıxış edərək səbəbiyyət əlaqələrini düzgün müəyyənləşdirmək üçün məhdud biliklər kifayət etmir. Tam biliklərə isə insan malik deyil. Xüsusən də insanların içərisindən gələn motivləri bilmək və mələklər aləminin təsirlərini bilmək insan üçün qeyri-mümkündür.

Bəs bütün bunları hər halda bilmək mümkündürmü və bütün bunları kim bilir?

Yalnız Allah!

Biz də qismən, lokal zaman-məkan kontingentində və məhdud əlaqələr zəncirini, səbəbiyyət əlaqələrini bilmək qabiliyyəti insana da verilmişdir. Bunu Allah özü ona əta etmişdir.

Hər bir adam müəyyən bir sahəni, müəyyən bir dərəcədə bilə bilər. Bəs bunları xüsusi bir yolla toplamaq mümkündürmü? Və bu zaman cəm nə dərəcədə mükəmməl ola bilər?

Elm institutu – fərdi biliklərin xüsusi qaydada toplanması institutudur.

Bu toplama nə dərəcədə bütövə gətirib çıxara bilər?

Ayrılanlar yenidən necə birləşə bilərlər?

Vəhdət əl-vücud, işraqilik və fenomenologiya
Sührəvərdinin “Hikmət əl-İşraq” əsərində nurların iyerarxiyasında yük­sək mərtəbədə olan nu­run özünə ən yaxın olan aşağı mərtəbədəki nurla mü­nasibəti belə izah olunur. Əvvəla, ali nur özün­dən aşağıdakı nuru qəhr edir.¹ Mənası budur ki, hər hansı bir işıq özündən daha güclü bir işığın mü­qa­­bilində qaranlıq kimi görünür. Yəni işıq sanki işığın (daha yüksək işıq) qar­­şısını kəsən maneəyə çev­rilir və kölgəyə səbəb olur. Lakin ikinci işıq mən­­­bəyinin qəhr olmaması, birinci işıq üçün ma­neəyə çevrilməməsi üçün bir­cə çarə var. Sührəvərdi buna işraq deyir. Təsəvvüf fəlsəfəsində isə bu­na eşq deyilir. Yəni Günəşə baxan adamın gözləri qamaşdığı kimi, güclü işıq qar­­şısında “gözlərə qa­ranlıq çökməməsi” üçün daxildən gələn bir işıq (da­xi­­li nurlanma – bəsirət gözü) lazımdır. Bu işıq bi­rinci işığa adekvat olmalıdır.

İkini işıq nə qədər az müqavimət göstərsə, o qədər az kölgə salır. Am­ma müqavimət tamamilə yox olsa, yəni insan daha ali ruha qatıla bilsə və özü­nü onda itirsə, özü də həmin ali işığa çevrilmiş olur. Bu, məhəbbətin vü­sal məqamıdır. Burada vüsal həm də vəhdəti simvolizə edir. Yəni vəhdətə na­il olmaq üçün aşağı səviyyəli işıqların yüksək işıqda (kölgəsiz) itməsi lazımdır.

Burada biz Əbu Turxanın toplanma prinsipinə daha bir misal görürük. Belə ki, (Şərq tə­fək­kü­rü­nə uyğun olaraq) toplama xüsusi qaydada gedir. Yəni cəm ən yüksək toplanana bərabər olur (o bi­ri hədlərin iştirakı sıfır həddində olur).

İşraqilikdə toplanmanın bu modeli mahiyyətcə açılır və onun mexanizmi də üzə çıxır.

Yüksək işıq tək olanda gözəldir. Tək olanda daha nurludur, nəinki yanında aşağı səviyyəli nurlar olanda. İkinci halda yüksək kölgəsi yaranır; yəni məkan müxtəlifləşir, nurdan fərqli bir mahiyyətin iştirakı ortaya çıxır. Aşağı nurun içindəki qaranlıq kölgə şəklində üzə çıxır. (Lakin kölgənin yaranışı, yəni qaranlığın özünü büruzə verməsi üçün bir nurun yanında özündən yüksək bir nurun olması lazımdır).

Başqa bir kontekst. Allah, insan, iblis. İnsanın daxilində qaranlıqlar varsa, ilahi işıqda üzə çıxır. Bu model daha rahat şəkildə üç, (əslində iki) insan qismində tətbiq oluna bilər. Hər bir insan ilahi ruhla cismin varlığını, işıqla qaranlığın cəmidir. Özündən yüksək (kamil) insanın yanında onun qaranlığı üzə çıxır – biz buna içindəki iblis deyirik.

Sührəvərdi ilk işıq olaraq Nurlar Nurundan bəhs etmir. Yəni mütləq mənada ilk işıq, əlbəttə, Nurlar Nurudur. Lakin həyatda müxtəlif dərəcəli işıqların qarşılıqlı münasibətinə də rast gəlinir. Bu­ra­da nisbi mənada birini işıq (işıqlar iyerarxiyasında Nurlar nuruna ən yaxın olan) və sonrakı işıqlar ara­sında münasibət belə izah olunur: “Birincidən düşən işıq ikinciyə də, üçüncüyə də paylanır. La­kin üçüncü eyni zamanda ikincidən də işıq alır. Yəni ən aşağıda olan bütün üst mərtəbələrdən işıq al­maq (və işıqlandıqca öz mərtəbəsini dəyişmək, yüksəlmək) şansına malikdir.

I II III

(Şəkil 1, ölçülər işığın parlaqlığına işarədir.)

Söhbət sadəcə işıqdan getmir. İlahi vergidən, idrak müstəvisində nurlanmadan gedir. İşıq sadəcə simvol, metafora.

(Əsrlər keçəcək və əvvəlcə Rocer Bekon, sonra Rene Dekart bu analogiyadan istifadə edərək eyni həqiqətləri latın dilində təkrar edəcəklər. Və bu təlim fəlsəfə tarixinə Dekartın adı ilə düşəcəkdir). Biz isə indi ilk mənbələrə qayıdırıq.

Nurların mərtəbələnməsi ideyası idrak nəzəriyyəsində çox mühüm əhəmiyyətə malikdir. Burada ilk nurla (Nurlar Nuru) sonra gələn nurlar mahiyyət və keyfiyyətcə fərqlidirlər. Belə ki, ilk nur ancaq nurdur. Yəni onun Zatında nurdan başqa, fərqli bir keyfiyyət yoxdur. O biri mərtəbədəki nurlar isə nur və qaranlığın nisbəti baxımından fərqlənirlər. Nuru çox olan və qaranlığı çox olanlar vardır. Bundan əlavə Sührəvərdi qeyd edir ki, bu pillələnmə sonsuza qədər davam edə bilməz, xalis nurdan başlanan və nurlanma dərəcələrinə görə getdikcə azalan bu iyerarxiya sonda xalis qaranlıqla bitməlidir.

Xalis qaranlıq isə mütləq materiyanın və heçliyin ifadəsidir.

Mütləq materiyanın əslində bir heç, qeyri-varlıq olduğu isə ilk dəfə Əbu Turxan tərəfindən göstərilmişdir.

Qaranlığı çox olanlar yüksək mərtəbədəki nurları sevmək iqtidarında deyillər. Ona görə, sevgi ancaq qonşu mərtəbələr arasında mümkündür. Yəni ilk nuru sevmək, onun aşiqi ola bilmək üçün əvvəlcə ona ən yaxın olan mərtəbəyə qalxmaq tələb olunur. Təsəvvüf fəlsəfəsində ən üst məqama yüksəlmə haqqındakı ideya da bununla səsləşir.

Amma təbii ki, insan qaranlıqdan heç vaxt tamamilə azad ola bilməz. Əks təqdirdə o, ilk nur səviyyəsinə qalxmış olardı. Lakin daxili nurun elə yüksək məqamı qət edilməlidir ki, ilk nura (çatmaq mümkün olmasa da) qatılmaq mümkün olsun.

Bir qığılcımdan necə olur ki, bitmək bilməyəcək dərəcədə böyük alov yaranır? Axı saxlanma qanununa görə, heç nə öz-özünə arta bilməz? Deməli, yana bilən, alovlanan hər hansı bir cisim öncədən alov potensialını özündə saxlayır. Sadəcə, soyuq, quru cismin alovlanması üçün qığılcıma bir ehtiyac var imiş.

Biz bunları ona görə xüsusi qeyd edirik ki, cismani dünyanın hadisələri haqqında biliklərin yaranması üçün də hansı isə ilkin bir bilikdən, ideyadan çıxış edilməlidir. Və bu ideyalar cisimlərin özündə olmalıdır. Bir ilkin ideyadan yüzlərcə ideyanın yaranması, onun artıb çoxalması da, həmin soyuq, quru, qaranlıq cisimlər sayəsində mümkün olur. Lakin bu cisimlərin özündə saxladığı nur, ideya potensialının realizasiyası üçün, onların canlanması, işıqlanması üçün yenə də ilkin ideya qığılcımı lazımdır.

Mənsur Həllac deyir:
Varlıqlarda varlığı yaradanının varlığı var.

Qəlbim ona itaət edir, ona yönəlir, onu üstün tutur.¹
Yəni təkcə insanlarda deyil, bütün kişilərdə Yaradanın ayəti, nişanı var. Bu isə başqa sözlə ya potensial işıq (enerji), ya da passiv ideya deməkdir.

Beləliklə, biz ontoloji bir problem olan hər bir varlığın ruh və ya işıq daşıyıcısı olması məsələsi ilə təsəvvüfün mərkəzi problemlərindən biri olan eşq konsepsiyası arasında əlaqənin daha bir ifadəsini görürük. Bu ideya Əbu Turxanın “Yaradana sevgi onun yaratdıqlarını sevməkdən keçir” tezisində daha aydın ifadə olmuşdur.

Və bir daha ontologiya kontekstində üç rakursun eyniyyətini vurğulamaq istəyirik:

Yalnız işıq var, qaranlıq işığın yoxluğudur, yəni varlıq – işıqdır, tam qaranlıq isə heçlikdir).

Yalnız ideya var, ideyalar dünyası var, cismani dünya bir yoxluqdur.

Yalnız Yaradana sevgi var, yaradılışdan kənarda sevgi (üçün obyekt) yoxdur.

Yalnız qütblərdən söhbət gedir. Çatmayan böyük bir aralıq dünyadır. Sührəvərdi bu boşluğu dolduraraq – bərzəx anlayışı daxil edir.

Əbu Turxan məhz bu aralıq mərhələsinin – real həyatın fəlsəfəsini ya­radır. Amma Qərb fəlsəfi fikrindən fərqli olaraq sonlu, lokal bir konti­ni­um­da, rasional idrakın əhatə zonasında, yalnız qütblərin təsirindən azad olan sahələrdə deyil, sonlu ilə sonsuzun qovşağında, qütblərin ənginliyində, qut­sal kontekstlə birlikdə yaradır.

S.X.


Fəlsəfi esselər


Ömür yolu
Ömür ancaq idealda bütöv ola bilər. Real hə­yat çoxölçülüdür və onun hər rakursunun öz ömrü var.

Əbu Turxan
İnsan həyatı bir-birini əvəzləyən, tamamlayan mərhələlərdən ibarətdir. Kör­pəlik, uşaqlıq, gənclik, yetkinlik və s. İnsan doğulur, böyüyür, öyrənir, an­layır, dərk edir. Böyüdükcə daha çox şey dərk edir, dərk etdikcə müd­rik­lə­­şir, müdrikləşdikcə ətrafına, özünə yuxarıdan, kənardan baxa bilir. Bu mər­hələlərdən hər birini çevrəyə də bənzətmək olar. Biri tamamlanan yerdə o biri başlayır, amma birinin bitdiyi yeri təyin etmək mümkün olmadığı ki­mi, digərinin də nə vaxt başlandığından xəbərin olmur. Beləcə ömür-gün gəlib keçir.

Görünür həyatın mənası hər bir mərhələni dolğun yaşamaqdır. Bun­lar­dan hər birinin öz öyrətdikləri, öz hikmətləri var. Əlbəttə, elə şey var ki, ya­şa-başa baxmır. Məsələn, uşaq var ki, ölümün, ayrılığın mahiyyətini neçə bö­yükdən daha yaxşı bilir, çünki bunu şəxsi təcrübəsində yaşayıb. Yaxud öm­rünü sevginin nə olduğunu bilmədən başa vuranlar var, çünki həyat məq­sə­di, amalı fərqli olub. Deməli, bir var həyatın sənə verdiyi anlar, yaşantılar – burada sənin seçimin və ya razılığının heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Bir də var sənin bu həyatdan ala bildiyin pay – burada sənin təfəkkürünün, ildən-ilə genişlənən dünyagörüşünün böyük əhəmiyyəti var. Eyni zamanda, adam var ki, həyatın ona verdiklərinin hikmətini dərk edə bilir, onlarla öz qa­zan­dıq­ları arasında bir əlaqə qura bilir, harmoniya yaradır, öz həyatının qı­rıq­lar­dan deyil, bitkin, tamam bir hikmətdən ibarət olması üçün çalışıb-vuruşur. Adam da var ki, həyatın verdiklərindən baş aça bilmir, xoş olanda se­vi­nir, pis olanda üsyan edir, verilənlərin nəyin ona, nəyin başqasına məxsus ol­duğunu fərqləndirə bilmir, tez-tez başqasının «qabına» boylanır, öz «qa­bın­dakını» da vurub dağıdır. Beləcə özünün nə qazanmağa qadir olduğunu bil­mir. Həyatı ayrı-ayrı anlardan, zaman qırıqlarından ibarət olur, ha­ra­dan gəlib hara getdiyi barədə aydın bir təsəvvürü də olmur. Bunu bir kon­ve­ye­rə də bənzətmək olar. Lent dayanmadan keçib gedir və sən də onun üzə­rin­də. Ətrafın hikmətlərlə, biliklərlə doludur. Sənə qalır əlinin al­tın­dakı bu nemətləri götürmək, gedəcəyin yerə əli, ürəyi dolu getmək. Çünki lentin üzərindən düşüb varlığın başqa mərhələsinə keçmək məqamı gələndə əlindəki, ürəyindəki həmin şeyləri bu dünyada qoyub getməli olursan və o qoyub getdiklərin yenə düzülür lentin dörd yanına, amma sənin izinlə, dəst-xəttinlə bir yerdə. Bax, onda məlum olur ki, səndən nə qalacaq, özündən sonrakılara payın nə olacaq.

Adam var ki, həyatının hər mərhələsini dolğun yaşayır və digər mər­hə­lə­sinə rahat-rahat keçir. Çünki götürəcəyini götürür, görəcəyini görür, ya­şa­yacağını yaşayır, anlayacağını anlayır. Amma bəzən olur ki, bu mərhələyə məx­sus bir şey ya verilmir, ya nəzərdən qaçır, ya da götürməyə gecikirsən. Belə olanda həmin mərhələ bitməmiş qalır. Bunun nəticəsini faciə də ad­landırmaq olar, təəssüf də.

Əvvəla, adamın gözü daim arxada qalır, elə hey həmin çatmayan şeyi ax­tarır. Ona görə də, gözü nə indini seçir, nə gələcəyi. İkincisi, həmin ça­tış­mayan şey zaman-zaman özünü büruzə verir və onun üzərində qurulmalı olan mərtəbə də boşluğa düşdüyündən uçulmağa məhkum olur, yəni na­qis­lik naqisliyə səbəb olur. Üçüncüsü, ehtiyacında olduğun həmin şeyin bəzən baş­qası tərəfindən atıldığını, qədrinin bilinmədiyini, dəyərləndirilmədiyini görəndə qeyri-ixtiyari əlini uzadırsan. Amma o, sənin deyil! Və bunu qəbul etmək, bununla barışmaq, bunun nəticəsi olaraq ürəyində baş qaldıra biləcək həsəd, acıq, üsyan hissini yatırmaq çox çətin olur, hünər tələb edir. Ən nə­ha­yət, ehtiyacında olduğun şeyin ya səndən çox arxada, ya da çox irəlidə ol­du­ğ­unu görürsən. Belə olanda da ya gec doğulduğunu, ya da çox tələsdiyini dü­şünürsən, bir sözlə öz yerində olmadığın fikri səni rahat buraxmır. Bütün bunları düşünə-düşünə, özünlə çarpışa-çarpışa, keçmişin həsrətini çəkə-çəkə in­dini unudursan, əlindəkiləri də salıb itirirsən. Ən pisi isə bu bircə şey sə­nin indini yox edir, onsuz gələn bütün gələcəyinə etinasızlıq və bəzən hətta nifrət yaradır. Əlini qal­dırıb artıq heç nə götürmək istəmirsən, özünü həmin bircə şeyə qurban ve­rirsən, bir şeyin yoxluğuna görə özünü hər şeydən məh­rum edirsən. Bunun ən yax­şı və klassik nümunəsini yəqin uğursuz məhəb­bət­də görmək mümkündür. Ya­xud həyatının hansı isə mərhələsində yaşan­mış bir uğursuzluq bütün həyatı qaraldır.

Bunun nəticəsidir ki, adam heç cür böyümək istəmir, yaşlı vaxtında da oyuncaqlara həvəs göstərir; oğul-uşaq sahibi olan evdar bir qadın hələ də gizlincə seviləcəyini, sevdiyi birinin ona elçi gələcəyini xəyal edir. Həyat doludur belə ürəklə ağlın yollaşmadığı, gözlə əlin barışmadığı, planlarla re­al­lıqların bir-birini məhv etdiyi hadisələrlə. Yeri gəlmişkən, yaşına baxma­yaraq xasiyyətdə uşaqlığın qalması, ruhun cavanlığının bizim dediklərimizə bir aidiyyəti yoxdur.

İradə lazımdır ki, gözünü arxadan çəkə biləsən! Təfəkkür lazımdır ki, varlıq kimi, yoxluğun da hikmətini dərk edə biləsən! Hünər lazımdır ki, həmin bircə şeyin bütöv həyatının tamlığını pozmaslna imkan verməyəsən! Ürək lazımdır ki, könlünün indi istədiklərini eşidə biləsən!

Fəl.e.d. Könül BÜNYADZADƏ


Təxəyyül:

fəlsəfi qeydlər
Özün olmaq üçün özünü tanımağı bacarmaq gərəkdir, bunun üçün isə təxəyyül sahibi olmaq gərəkdir.

Təxəyyül mövcud olmayan, lakin mövcud olmalı olan dün­ya­nın görüntüsünü yaradır. Mövcud reallığa qane olmamaq möv­cud reallıqdan narazılıq duyğusu insanı qane edə biləcək dünyanı insan təxəyyülündə formalaşdırır. İnsan öz təxəyyülündə gerçəkliyin reallığını deyil, idealını gö­rür. Təxəyyülün yaratdığı dünya, elə buna görə də, nağılı xatırladır.

İdealı ilə reallığı arasında uçurum olan hər bir kəsin xəyala daldığı za­man necə gözəlləşdiyinə, reallığı düşündüyü zaman isə necə eybəcərləş­di­yi­nə nəzər yetirin. Birinci halda onun varlığı onun idealı üzərində, ikinci halda isə onun reallığı üzərində köklənmiş olur.

Nəsə arzulamaqda olan kəs bir çox hallarda xəyala gözlərini yumaraq, sanki yuxulayaraq dalır, yəqin ki, reallığı görməmək üçün. Maraqlı bir fakt: ingilis dilində dream kimi yazılan bir söz vardır. Bu söz həm yuxu, həm də xəyal mənalarını verir. İnsan sanki reallıqdan bir qədər ayrılmaq üçün yuxulayır.

Təxəyyül gerçəkliyin reallıqda öz ifadəsini tapmamış mahiyyətini üzə çıxarır və gerçəkliyi bununla da özünəməxsus bir şəkil­də tamamlayır.

Təxəyyül, digər tərəfdən, gerçəkliyi, reallıqda təm­­sil olunan, lakin, ma­hiyyəti ifadə etməyən təzahürlərdən də özü­nəməxsus bir şəkildə tə­miz­ləyir və bununla da, gerçəkliyi, sözün geniş mənasında, çirkabdan xilas edir.

İnsan təzahürdən mahiyyətə təxəyyül vasitəsilə nüfuz edir. Təxəyyül mahiyyətin bitkin və təmiz görüntüsünü yaratmaqla mahiyyəti göz önündə canlandırır. Təxəyyül insanı mahiyyətə qaytararkən onun mənalı həyatının başlanğıcını qoyur. Çünki mənalı həyat əslində idealın seyr olunmasına kök­lə­nir, idealın bir məqsəd olaraq mənalandırılması ilə başlayır.

Təxəyyül, ümumiyyətlə hər cür aktiv insani fəaliyyətin mənbə­yi­dir, hər cür yaradıcılığın – bədii yaradıcılığın da, elmi yaradı­cı­lı­ğın da, texniki yaradıcılığın da, hətta siyasi yaradıcılığın da əsasıdır.

La­­kin, təxəyyül yaradıcı fəaliyyətin yalnız başlanğıcıdır. Təxəyyülün işini təfəkkür, təfəkkürün işini isə iradə davam et­dirməlidir. Təfəkkürlə tamamlanmayan təxəyyül mifdir. Mif – tə­fək­kür süzgəcindən keçməyən təxəyyülün məhsuludur. Özünün təxəyyül başlanğıcından qopub ayrılan təfəkkür isə mücərrəddir. İra­dənin gerçəkləşdirmədiyi təxəyyül xəyaldır, yuxudur, röyadır. Bu bi­zi bir daha əmin edir ki, ingilislərin bir qədər öncə xatırlanan dream sözünün həm yuxu, daha dəqiq deyilsə röya mənasını, həm də xəyal mənasını verməsi heç də təsadüfi deyildir. Təxəyyülün göstərməli olduğu ideala köklən­məyən iradə isə tutqundur, kordur.

Həyatın məqsədinə çevrilməyən idealın sadəcə olaraq özü-özlüyündə seyr olun­ma­sı isə insana müəyyən bir zövq gətirə bilsə də, bu zövq həqiqi həyatın insanda yaratmalı olduğu fərəh hissinin yalnız başlanğıc məqamı, bir parçasıdır. Gerçəkləşməyə yönümlü olmayan təxəyyül in­sa­nı həqiqi həyatın özü ilə deyil, həqiqi həyatın yalnız xəyalı ilə yaşadır. Həqiqi həyat isə xəyalda canlandırılan idealın sadəcə olaraq seyr olunmasından deyil, gerçəkləşdirilməsindən ibarətdir.

İdealın gerçəkləşdirilməsi, reallığın ideal üzərində yenidən qu­rul­ması, əlbəttə ki, çətindir. Həyat uğrunda mübarizə deyilən ha­di­sənin məğzi, əslində, elə bu çətinlikdədir. Əlbəttə ki, ən asanı reallığa uyğunlaşmaqdır. Realist şüur sahibi məhz bu yolun yolçusu olur. Təxəyyülünün doğurduğu xəyal dünyasında yaşamaqla kifa­yət­lənən kəs, yəni estetik şüur sahibi isə eybəcər reallığa uyğunlaşmaq zülmündən özünü bir müddət xilas etsə də, reallığın eybəcərliyinə göz yummaq zülmünə məhkumdur.

Gerçəkləşdirilməyə yönəmli olmayan təxəyyül, üstəlik, təəssüf ki, təhrif olunmaya, sui-istifadəyə məruz qalmaya məhkumdur. Gerçəkləşməmiş ideal yaşantısı bir məqsəd yaşantısı olaraq daşıdığı məna­nı tədricən itirir, təhrif olunur, təxəyyül bu halda öz təbii təyinatına yadlaşır, xəyal qurucusuna deyil, fantaziya qurucusuna çevrilir. Fantaziya – ger­çək­ləş­məmiş idealın təxəyyüldə yaradılmış görüntüsünün təhrif olunaraq mahiyyətə yadlaşması­dır. Təxəyyül prosesinin ən gözəl nəticəsi həqiqi idealın aydın görü­nü­şü olduğu halda, ən eybəcər nəticəsi idealı təhrif olunmuş şəkildə təq­dim edən fantaziyadır. Həqiqəti sezmə məqamı uydurma məqamından nə qədər və nə dərəcədə fərqlənirsə, əsl təxəyyülün məhsulu olan xəyal da fantaziyadan təqribən bir o qədər və bir o dərəcədə fərqlənir.

Fantaziyaya meylli olan kəs yalnız fantaziyaçı olaraq qaldığı halda, xə­yala dalmağı sevən romantikdir, fantaziyaçı mahiyyətə biganədir, ro­man­tik isə mahiyyətin vurğunudur, hətta bu mahiyyət real görünmədikdə belə.

İnsan təxəyyülü ideal görüntüsünə müvəffəq olmalıdır. Bunu təxəyyül bir çox hallara idealın obrazının yaradılması yolu ilə edir. Lakin, bəzən təxəyyül ümumiyyətlə hər hansı bir obrazı, hər hansı bir görünüşü, hər hansı bir formanı da yarada bilir. Bu mənanı daha aydın bir şəkildə duymaq üçün bir daha ingilis dilinə müraciət edək: İngilis dilində təxəyyül mənası­nı verən imagination sözü image, yəni obraz sözü əsasında formalaşıb və hərfi olaraq obraz yaratma mənasını verir.

Lakin, təxəyyül ruhun dərinliklərində yatan idealın adekvat görüntü­sü­nü yaratmırsa, deməli öz işini mükəmməl bir qaydada görə bilmir. Rus di­lin­də təxəyyül mənası­nı verən воображение sözü bəlkə də elə buna bir işarə vu­rur. Əgər воображение sözünün etimologiyasına diqqət yetirilsə, bu söz hər­fi olaraq obrazın daxildə yaradılması mənasını verir kimi təəssürat ya­radır.

İdealın adekvat görüntüsü özü-özlüyündə insan ruhunu hərəkətə gə­ti­rir, insana necə deyərlər ruh verir. Özgənin qəlbinin dərinliklərində gizlənən ide­alın həmin o özgənin özü üçün görünən edilməsi isə özgənin ruhunu hə­rə­kətə gətirir, ona ruh verir, ona ilham verir. Bu mənada təxəyyül sahibinin özü­nə münasibətdə bir xəyal olaraq çıxış edən ideal görüntüsü özgəyə mü­na­sibətdə bir ilham mənbəyi olaraq çıxış edir. Güclü təxəyyülü olmayan kəs başqalarına bəlkə də hökm edə bilər, amma başqalarını ilhamlandıra bilməz.

Təxəyyülün oyadılması və tam gücü ilə fəaliyyəti Gözəllik fəlsə­fə­si­nin bilavasitə və birinci vəzifəsidir. Lakin, Gözəllik fəlsəfəsi insan həyatını və dünyasını bütövlükdə o halda gözəlliyə qərq edə bi­lir ki, onun doğurduğu ide­al yaşantısı Varlıq fəlsəfəsindən doğul­ma­lı olan inam hissinə, Təfəkkür fəl­səfəsindən doğulmalı olan həqiqət yaşantısına, Əxlaq fəlsəfəsindən do­ğul­malı olan təmizlik hissinə və nəhayət, Siyasət fəlsəfəsindən doğulmalı olan qətiyyət yaşantısına köklənmiş olsun. Əgər belə deyildirsə, o, tezliklə özünün ideal yaşantısı olaraq daşıdığı bütöv məzmunu itirəcəkdir. İdeal yaşantısı həyatın fəlsəfi yaşanmasının fövqündə dayanmalı və elə bu səbəbdən də Gözəllik fəlsəfəsinin sonu olduğu kimi, Varlıq fəlsəfəsinə keçidin başlanğıcı olmalıdır. İnsan ideal, inam, həqiqət, təmizlik, qətiyyət duyğularını yaşayaraq fəaliyyət göstərdikcə İdealı ilə Real­lı­ğı arasın­da­kı ziddiy­yə­ti və bu ziddiyyətin ifadəçisi olan zamanı duymur, “vaxtın necə keç­di­yi­ni bilmir” və nəticədə, əlbəttə ki, gözəlləşir. Bu halda zaman udeal və reallıq arasındakı fərqin bir ölçüsü kimi çıxış etmiş olur.

İnsan idealsızlıq, inamsızlıq, ideyasızlıq, vicdansızlıq və qətiyyətsizlik göstərdikcə isə İdealı ilə Reallığı arasın­da­kı ziddiyyəti saxlayır və bu ziddiyyətin ifadəçisi olan zama­nın özü üzərindəki təzyiqindən əzab çəkir və ey­bəcərləşir. İdeal yaşantısı onun məzmununu təşkil edən əlamətlərdən bi­ri­ni – gerçəkləşdirilmə zərurətini itirdikdə, bu məzmun başqa bir his­si – zərif­lik duyğusunu formalaşdırır. Gözəllik fəlsəfəsi ideal ya­şan­tı­sı ilə tamam­lanmayaraq, yalnız zəriflik yaşantısı ilə məhdudlaşmışsa, yalnız ona nail olur ki, bir vaxt, haçansa, insan həyatını və dünyasını gözəlləşdirə biləcək obrazları, gələcəkdə reallışdırılacaq idealların ifadəçisini, incəsənəti törədir.
f.e.d. Adil ƏSƏDOV