Azərbaycan miLLİ eləMLƏr akademtyasi naxçivan böLMƏSİ
Yüklə 1,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
Naxçıvan diyarmda vaxtilə ərəb əlifbasmm müxtəlif xətləri ilə həkk edilmiş, ancaq zaman keçdikcə bir qismi nıəhv olaraq sıradan çıxmış, zəmanəmizədək bir hissəsi gəlib çatmış bu kitabələri şərti olaraq aşağıdakı şəkildə qruplaşdırmaq olar: 1. İnşaat kitabələri; 2. Xatirə kitabələri; Bölgədən toplanılan çöl materialları və tədqiqatçılarm məlunıatları təsdiq edirlər ki, islamm qəbulundan soıırakı ilk dövrlərdən başlayaraq Naxçıvan bölgəsində müsəlman epiqrafıkası abidələri meydana gəlmişdir. Zam an keçdikcə bu kitabələrin çoxu təbii və s. qüvvələrin təsirindən aşmmış, məhv olmuş, zəmanəmizədək gəlib çatmamışlar. Ancaq həmin kitabələrdən bəzi nümunələr X IX yüzillikdə və XX yüzilliyin əvvəllərində tədqiqatçılar tərəfmdən qeydə almaraq tədqiq olunmuşlar. Naxçıvan bölgəsində bizə məlum olan ilk belə nümunə, 1901-ci ildə Ordubad şəhərinin mərkəzində yerləşən Came məscidinin ətrafında bərpa işləri apanlarkən torpağm altmdan tapılmış hicri- qəməri təqvimi ilə 111-ci il (miladi 729-cu il) tarixli və M.Arxangelskinin 1851-ci ildə O rdubad şəhər qəbiristanlığmda N.V.Xanıkov üçün qeydə aldığı hicri 227- ci il (rniladi 842-ci il) tarixli kitabədir. Bölgəmizdə müsəlman intibahı dövrünə aid bir neçə kitabə gəlib çatmışdır. Bu kitabələrin ən qədimi Naxçıvan şəhərinin cənub tərəfmdə, Şahab məhəlləsində əzəmətlə ucalan, Əcəmi yadigarı Yusif Küseyr oğlu türbəsinin inşa tarixini əks etdirən hicri 557, miladi 1162-ci ilə aid kitabədir. Sonrakı yerdə yenə Əcəmi Əbubəkr oğlu Naxçıvani yaradıcıhğmm məhsulu olan M öminə xatun türbəsinin inşa ilini bizə çatdıran kitabə dayanır: 1186-cı il. Ərazidə bizə məlum olan ən qədim məzar kitabəsi isə Ordubad bölgəsinin D arkənd və Azad kəndlərində qeydə alınmış hicri 564-cü il (miladi 1174-cü il), hicri 631-ci il (miladi 1234-cü il) və hicri 700-cü ilə (miladi 1300-cü il) aid 55 məzar kitabələridiı* (38, s. 306; 49, s. 58). Ərazimizdə Qarabağlar memaıiıq kompleksinə daxil olan qoşa minarənin baştağı üzərindəki kitabə istisna olmaqla hələJik X II-X Ill yüzilliklərə aid müsəlman epiqrafıkası abidəsi çox olmasa (keçən yüzilliyin əvvəllərində tədqiqatçılar bu dövrə aid çoxlu kitabələr tədqiq etmişlər (38, s. 306-309). Ancaq bu kitabələr 1828-ci ildən sonra ərazidə yeıiəşdirilən ermənilər tərəfindən məhv edildikləri üçün indiyədək gəlib çatmamışlar) da XIV yüzilliyə aid çoxlu kitabələr gəlib çatmışdır. Həm də bu kitabələr əsasən möhtəşəm memarlıq abidələri üzərində qoyulmuş inşaat kitabələrindən ibarətdir. Ümumiyyətlə böyüklüyündən və ya kiçikliyindən asılı olmayaraq bu kitabələrin məlumat dairəsi çox genişdir. Kitabələrin bizə çatdırdığı faktlar digər qaynaqların məlumatlarmı tamamlayır və tarixin bir sıra problemlərinin obyektiv tədqiqində mühiıın rol oynayırlar (47, s. 15-18). Qeyd olunduğu kimi bölgədə indiyədək gəlib çatan müsəlman kitabələrinin bir qismini inşaat kitabələri təşkil edir. Bu kitabələrin verdiyi məlumatlar əsasında bir sıra tarix-memarlıq abidələrinin təyinatı, inşa tarixi, sifarişçisi, memarı haqqında dəyərli məlumatlar əldə edilmişdir. Məhz bu kitabələrin köməyi ilə Əcəmi Əbubəkr oğlu Naxçıvani, Cəmaləddin, Şeyx ibn Cühənna, İmamqulu Nəzərli oğlu və başqaları kimi digər qaynaqlardan məlum olmayan görkəmli memarlarm adları aşkar olunaraq elmi dövriyyəyə daxil edilmişdir. Yaratdıqları abidələrin təhlili göstərir ki, bu memarlar öz peşələrinin kamil ustası, məşhur sənətkarlaı* olmuşlar. Naxçıvan bölgəsində indiyədək gəlib çatan müsəlman kitabələrinin böyük bir hissəsini qəbirüstü xatirə abidələri (başdaşı, sənduqə, daş qoç və qoyun heykəlləri) üzərində həkk olunmuş məzar kitabələri təşkil edir. Əsasən bu dünyanm faniliyi, ölümdən sonrakı həyatm və Allahın əbədiliyi haqqında fikri təlqin edən dini xarakterli kəlam və 56 Quran ayələri ilə başlayan bu kitabələrin mövzu dairəsi çox genişdir. Onlar özlərində sıravi vətəndaşın ölümündən (mərhumun adı, titulları, atasınm adı, ölüm tarixi və s.) tutmuş mürəkkəb siyasi-tarixi hadisələrədək maraqlı məlumatlar əks etdirirlər. Məhz bu kitabələrin məlumatları sayəsində oıta əsrlər zamam bölgəmizdə yaşamış bir sıra görkəmli şəxsiyyətlərin, o cümlədən dövlət xadimlərinin (Böyük sədr Rükn əd-Din amid əl-Mülk, Qazı Məcd əd- Din, Uluq Qutluq Lala bəy və s.), orta əsıiərdə Naxçıvan bölgəsində fəaliyyot göstərən müxtəlif sufı təriqətlərinə mənsub xanəgahlarm rəhbər-şeyxlərinin (Şeyx Əbu Səid, Şeyx Hacı lələ Məlik, Şeyx Hacı Hilalullah, Şeyx Islam, Şeyx Nurəddin və s.), görkəmli sənətkarlarm (Nəcməddin, Abid, Əbülqasim, Məhəmməd Saleh əl-Hüseyni Qəzvini və s.) və başqalarmm adı, atasınm adı, daşıdığı titullar, vəfat tarixi və s. aşkar olunaraq elmi dövriyyəyə daxil edilmişdir. Həmçinin, bununla yanaşı həmin şəxsiyyətlərin çoxunun qəbirlə.rinin yeri müəyyən olunmuşdur. Qəbristanlıqlarda tədqiq olunan məzar kitabələrinin məlumatları əsasmda həmin məzarlıqlann özlərinin və mənsub olduqları bir sıra yaşayış məskənlərinin (Kotam, Köçəri və s.) yaşı təxmini də olsa təyin olunmuş, elmi dövriyyəyə daxil edilmişdir. Həmçinin, ərazilərdə olan kitabələrin köməyi ilə bir neçə yaşayış məntəqəsinin adları dəqiqləşdirilmiş, onların orta əsrlərdəki ilkin səslənmə forması müəyyənləşdirilmişdir. Bölgəmizdə bu iki qrupa daxil olmayan başqa kitabələr də vardır. Bu nəinki Azərbaycanda, hətta bütün Yaxın Şərqdə çox nadir hallarda təsadüf cdilən dövlət sənədləriniıı, şah fərmanlarmm mətninin daş iızərində həkk edilmiş nüsxəsidir. Belə bir niımunə Naxçıvan diyarmm Ordubad şəhərində indiyədək tamamilə salamat vəziyyətdə gəlib çatmışdır. Bu, Səfəvi hökmdarı I Şah Abbasm Ordubad şəhər əhalisinin xəzinəyə veriləcək bir sıra vergilərdən azad olunması haqqm da hicri-qəməri təqvimilə 57 Yüklə 1,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|