Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu dəDƏ qorqud dada gorgud

Nəticə. Kamil Vəli Nərimanoğlunun oğuz eposunun öyrənilməsi istiqa­mə­tin­dəki fəaliyyətini araşdıraraq gəldiyimiz qənaət belədir ki, alim oğuzşünaslıq sahəsini öz dəyərli tədqiqatları ilə inkişaf etdirib, onu həm nəzəri baxımdan zənginləşdirib, həm mövcud tədqiat təcrübələrini ümumiləşdirib, həm də oğuz abidələrinin elmi tədqiqi sahəsində yeni bir mərhələnin əsasını qoyub. Onun təşəbbüsü, birbaşa iştirakı və rəhbərliyi ilə bir sıra oğuz abidələri və onlara həsr olunmuş əsərlər öyrənilib, tərcümə edilib, nəşr edilib. Alman diplomatı Henrix Fridrix Fon Ditsin “Oğuz siklopu” məqaləsi ilə başlanan, rus türkologiyasında Bartoldun tədqiqatlarından ke­çən, Kilisli Rifət müəllimin qələmi ilə türk dünyasına qazandırılan oğuz abidəsinin ən mükəmməl nümunəsi Kitabi Dədə Qorqudun linqvokulturoloji və linqvopoetik aspektlərdə öyrənilməsinə Kamil Vəli Nərimanoğlu ilə başlanılır. Kamil Vəli Nərimanoğluna qədər “Kitabi-Dədə Qorqud” mətni üzərində aparılan araşdırmaların elmi biblioqrafiyası rus alimləri V.V. Bartoldu, K.A. İnostantsevi, P.S. Spridonovu, İ.A. Aniçkovu, V.V. Velyaminov- Zernovu, A.Y. Yakubovskini, V. M. Jirmunskini, A. M. Kononovu və b. əhatə edir. Abidə qardaş Türkiyədə daim elmi istimaiyyətin diq­qət mərkəzində olmuş, türk alimlərindən O. Ş. Gökyayın, M. Erginin, F.Köp­rülünün, C. Öztellinin, Ə. İnanın, Ə.R. Yalmanın, P.N. Boratavın, F.Kırzıoğlunun, İ.Z. Bur­durlunun, M.Urazın, B. Ögəlin, Ə. Ərcilasunun, O. F. Sərtkayanın və b. araşdırmaları öyrənilməyə davam etmişdir. Türkiyədə abidə üzərində tədqiqatlar bu gün də eyni uğurla davam etdirilir. “Dədə Qorqud” dastanlarının dili, bədiiliyi, sənətkarlıq xüsusiyyətləri Azərbaycanda B. Çobanzadənin, Ə. Abidin, Ə. Dəmirçi­za­dənin, H.Araslının, Ə. Sultanlının, M. Təhmasibin, M. Seyidovun, H. Mirzəzadənin, T.Hacıyevin, K.Abdullanın, V. Aslanovun, əsərlərində geniş şərh olunmuşdur. Kamil Vəli Nərimanoğlunun araşdırmaları özündən öncəki tədqiqatların nailiyyətlərini nəzərə alır, amma heç bir tədqiqatı təkrarlamır, oğuz eposunun heç kimin açmadığı bağlı qapılarından birini açır. Müasir nəzəri ehtiyatlarla oğuz eposunun örnəyində türk bədii dilinin poetik strukturu aydınlaşdırılır, onun modelləşdirici sistemi, qa­nu­na­uyğunluqları və təzahür formaları müəyyənləşdirilir.

ƏDƏBİYYAT
1. Vəliyev K. Elimizdən-obamızdan. Bakı, 1980.

2. Vəliyev K. Azərbaycan dilinin poetic sintaksisi. Bakı, 1981.

3. Vəliyev K. Azərbaycan dili tarixi. Bakı, 1983.

4. Vəliyev K. Dastan poetikası.Bakı, 1984.

5. Vəliyev K. Sözün sehri. Bakı, 1986.

6. Vəliyev K. Elin yaddaşı, dilin yaddaşı. Bakı, 1987.

7. Vəliyev K. Linqivistik poetikaya giriş. Bakı, 1989.

8. Vəliyev K. Xalqın sözü, gözəl sözlər. Bakı, 1991.

9. Sümər F. Oğuzlar. Bakı, Yazıçı, 1992.

10. Oğuznamə (çapa hazırlayanı, müqəddiməm, lüğət və şərhlərin müəllifi Samət Əlizadə). Bakı, Yazıçı, 1987.

11. Rəşidəddin F. Oğuznamə. Bakı, Azərnəşr, 1992.

12. Oğuznamələr (tərtibçilər və ön sözün müəllifləri: K.Vəliyev, F. uğurlu)Bakı, Bakı Universiteti nəşriyyatı, 1993.

13. Kitabi-Dədə Qorqud ensiklopediyası. B., “Yeni nəşrlər evi”. 2000, II cild, 367 s.

14. Xəlil A. Qorqudşünaslığın inkişaf mərhələləri və istiqamətləri. Epos və etnos beynəlxalq konfransının materialları. Bakı, 2015.

Çapa tövsiyə edən: Fil.ü.e.d. Ramazan Qafarlı
Əziz ƏLƏKBƏRLİ

AMEA Folklor İnstitutu

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

[e-mail]
AZƏRBAYCAN FOLKLORUNDA DƏVƏ VƏ

DƏVƏÇİLİKLƏ BAĞLI DEYİM VƏ RƏVAYƏTLƏR

(Qərbi Azərbaycan folkloru materialında)

XÜLASƏ

Azərbaycan qədim İpək yolunun üstündə yerləşdiyindən buranın əzəli sakinləri olan Azərbaycan türklərinin folklorunda onların başqa xalqlarla ticari əlaqələri, iqtisadi və ticari münasibətləri də öz geniş əksini tapmışdır. Bu, Azərbaycanın tarixi torpaqları olan Qərbi Azərbaycan (indiki Ermənistan) ərazisindən toplanmış folklor materiallarına da eyni dərəcədə aiddir. Keçmişdə ticari əlaqələr, əsasən, dəvə karvanları vasitəsilə aparıldıcından bu regionun folklorunda dəvə və dəvəçiliklə bağlı çoxlu deyimlər, atalar sözləri və rəvayətlər özünə yer almışdır. Və bu cəhət Qərbi Azərbaycan folklorunun spesifik xüsusiyyətləri sırasına daxil olmuşdur.

Açar sözlər: Qərbi Azərbaycan, Göyçə, Çobankərə, Dəvəli, karvan, Abubəkr Tehrani.
Aziz Alakbarli

Sayings and legends dealing with camel and

camel-breeding in Azerbaijan folklore

(In the material of Western Azerbaijan folklore)

SUMMARY

As Azerbaijan stands on an ancient Silk Way reflected in its wide range in the folklore of Azerbaijan turks, their trading and economic relations with other nations. This belongs at the same extent the folklore materials collecting from an ancient Azerbaijan historical land Western Azerbaijan (present Armenia). In former times as a trading relations leaded by camel caravans the sayings, proverbs and legends dealing with camel and camel-breeding got a place in the folklore of this region.

Key words: Western Azerbaijan, Goycha, Chobankere, Develi, caravan, Abubakr Tehrani.
Азиз Алекперли

Высказывания и легенды, касающиеся верблюда и

верблюжье в азербайджанском фольклоре

(В материале фольклора Западного Азербайджана)

РЕЗЮМЕ

Поскольку Азербайджан стоит на древнем Шелковом Пути, отраженном в его широком диапазоне в фольклоре азербайджанских тюрков, их торгово-эко­номических отношениях с другими народами. Это в той же степени от­носится к фольклорным материалам, собранным из древней азербайджанской истори­ческой земли Западный Азербайджан (нынешняя Армения). В прежние вре­ме­на, как торговые отношения, ведущие верблюжий караван, высказывания, пос­ло­вицы и легенды, касающиеся верблюда и верблюда, получили место в фольк­лоре этого региона

Ключевые слова: Западный Азербайджан, Гекча, Чобанкере, Девели караван, Абубакр Техрани.
Hər bir xalqda olduğu kimi, Azərbaycan folkloru da etnosun təşəkkül və inki­şafının, milli düşüncə və həyatabaxışının, iqtisadi və məişət yaşamının tarixi və bədii ya­ddaşıdır. Folklor bədii düşüncənin ən qədim forması olduğundan burada insanların ən qədim ticari əlaqələri, iqtisadi və ticari münasibətləri də öz geniş əksini tapmışdır.

Qədim İpək yolunun Cənubi Qafqazdan keçməsi, Azərbaycanın da bu karvan yolunun üstündə yerləşməsi buranın qədim sakinləri olan Azərbaycan türklərinin xalq mədəniyyətində, o cümlədən folklorunda dərin izlər buraxmışdır. Keçmişdə bu ticari əlaqələr dəvə karvanları vasitəsi ilə həyata keçirildiyindən nəinki dəvə və dəvəçilik Azərbaycanda geniş yayılmış, Azərbaycanın toponimikasında özünə möhkəm yer elə­miş, həm də şifahi xalq ədəbiyyatımızda bir çox deyimlər, atalar sözləri, rəva­yətlər şəklində vətəndaşlıq qazanmışdır.

Xalq arasındakı “Dəvə kimi kinlidir”, “Dəvəsi ölmüş ərəb”, “Allah dəvəyə qanad versəydi, uçmamış dam qalmazdı”, “Övladda nəvə, dövlətdə dəvə”, “Dəvənin ovsarbağını eşşəyin quyruğuna bağlamazlar”, “Dəvədən böyük fil var”, “Dəvə-dəvə danışmaq”, “Dəvə dəlləklik edər köhnə hamam içində”, “Dəvənin də dərdi dəvə boydadır”, “Dəvəni toya çağırdılar, dedi ya suya göndərəcəklər, ya da oduna” (1) və s. on­larla deyim, bu deyimlərin arxasında duran rəvayətlər onları yaradan xalqın nəinki mənəvi-əxlaqi dəyərlərinin güzgüsüdür, həm də dəvə və dəvəçiliyə verilən bu önəm Qafqazda türklərin böyük ticari və iqtisadi mədəniyyətə malik olduqlarını təsdiq edir.

Buna görə də Qafqazda dəvəçiliyin tarixi həm də burada qədimdən yaşayan Azər­­baycan türklərinin ticari əlaqələrinin tarixidir. Ümumiyyətlə, dəvənin əhilləş­di­rilməsi tarixi, tədqiqatçıların fikrincə, eramızdan üç min il əvvələ – Eneolit və Tunc dövrünün aşağı hissəsinə gedib çıxır.

İki hörgüclü dəvənin Türkmənistanın cənubunda əhilləşdirildiyi elm adamları tərəfindən yekdilliklə irəli sürülür. Belə ki, eramızdan əvvəl IV minilliyin axırlarına aid Türkmənistanın Anay və Konsuyur, Cənubi Azərbaycanın Şahtəpə adlanan yerlə­rindən iki hörgüclü dəvənin sümükləri tapılmışdır. Bunlar həmin cinsin ev heyvanı olması haqqında ən qədim məlumatlardır. Arxeoloji tapıntılar eradan əvvəl III minil­liyin sonu, II minilliyin başlanğıcında Ön Qafqazda iki hörgüclü dəvə cinsinin geniş yayıldığını təsdiq edir.

Lakin maraqlı bir cəhət odur ki, bir hörgüclü dəvənin vətəni Şimali Afrika və Ərəbistan hesab olunsa da, indiki Qərbi Azərbaycan ərazisində – Oğuznamələrdə adı tez-tez çəkilən, Əbubəkr Tehraniyə görə, həm Oğuz xanın, həm Bayandur xanın, həm də Sunqur xanın məzarlarının uyuduğu qədim Göyçə gölünün (2, 39-49) ətrafından da bir hörgüclü dəvənin alt çənəsi tapılmış və onun eradan üç min il əvvələ aid olduğu alim­lər tərəfindən müəyyən edilmişdir (3, 124).

Dəvələrin belə erkən, hətta atlardan min il əvvəl əhilləşdirilməsinin, bir çox alim­lərin fikrinə görə, insan tərəfindən əhilləşdirilən ən qədim heyvan olmasının özü­nün də ciddi səbəbləri olmuşdur. Belə ki, dünyanın səhra və yarımsəhra ölkələrində dəvə tarixən insanların ən mühüm istehlak tələbatını ödəməklə yanaşı, həm də yük daşımaq vasitəsi olmuş, “səhra gəmisi” adlandırılmışdır. Belə ki, başqa ev hey­van­larına nisbətən dəvələr qat-qat artıq yük götürmək qabiliyyətinə malikdirlər. Orta çə­kisi 300-500 kq olan dəvə 100 kiloqramlarla yükü heç bir çətinlik çəkmədən mənzil başına daşıya bilir.

Orta hesabla 400-500 kq yük götürən dəvə gün ərzində 90-100 km yol gedir. Lakin nər daha çox yük götürür. Dəvə ilə bağlı bir zərb-məsəldə deyilir: “Nər yü­künü nər çəkər”. Pəsərək dəvə isə güc cəhətdən əvəzedilməz hesab olunur. Dəvəçilər demiş: “Nəri yoran yükü pəsərək çəkər”.

XVII əsrdə Azərbaycanda olmuş alman səyyahı Adam Olearinin buranın dəvəçiliyi haqqındakı məlumatı da maraqlıdır. Dəvənin hətta ələ öyrədilməsi, yatır­dılması qaydasına qədər məlumat verən müəllif dəvələrin buğur, buğura, maya, nər, lök kimi cins və s. növlərindən də bəhs etmişdir. Səyyah nərin ən güclü dəvə ol­du­ğunu, hətta bir tona qədər yük götürə bildiyini göstərir. Adam Oleari Azərbaycanda boyca kiçik, at kimi çevik, hətta atdan bərk qaçan dəvələr olduğunu bildirir. Bu dəvələri azərbaycanlıların “Yel dəvəsi” adlandırdığını qeyd edir.

Qobustanda Böyükdaş adlanan sahədə qayalarda təsvir olunmuş karvan və dəvə rəsmləri ta qədimdən dəvənin ölkəmizdə nəqliyyat vasitəsi olduğunu sübut edir. Azərbaycanın tranzit ticarəti dəmir yolunun meydana çıxmasına qədər dəvə karvanı üzərində qurulmuşdu və “karvan ticarəti” adlanırdı.

Təsadüfi deyil ki, Azərbaycan MEA-nın həqiqi üzvü B.Budaqov yazır ki, dəvə­lərin əhliləşdirilməsi, əhəmiyyətinə görə, yük maşınlarının icad olunmasına bərabər tu­tulmalıdır. Dəvələr min illər ərzində nəinki ətçiliyin, südçülüyün, toxuculuğun in­kişafına kömək etmiş, həm də və ilk növbədə ticarətin güclənməsinə, iqtisadi və mə­dəni əlaqələrin artmasına, əhalinin miqrasiyasına böyük təkan vermişdir.

Təddqiqatçılar dəvənin ev heyvanına çevrilməsi və yayılmasını türk mədəniyyətinin nailiyyəti hesab edirlər. Monqollar və çinlilər də dəvə ilə ilk dəfə türklər vasitəsilə tanış olmuşlar. Avropa xalqlarından macarlar və serblərdə, Qafqaz xalqlarından osetinlərdə də dəvə termini türkcədir.

Respublikamızın ərazisində tunc dövrünə aid tapılan dəvə fiqur və bəzəkləri qədimlərdən əhalinin məişətində dəvəçiliyin mühüm sahə olduğunu göstərir. Füzuli rayonunun Qarabulaq kəndi yaxınlığında eramızdan əvvəl ikinci minilliyin sonuna aid kurqanda bəzədilib qəbilə başçısı ilə bir yerdə dəfn olunmuş iki dəvə qalığı tapılmışdır ki, bu da dəvənin hələ o dövrlərdən müqəddəsləşdiyini göstərir.

Dəvələrin müqəddəsləşdirilməsi ilə bağlı Azərbaycan folklorunda çoxlu inanclar vardır. Belə ki, dəvənin bir tikə yununu parçaya büküb dua əvəzinə uşağın paltarına tikər və inanardılar ki, bu, uşağı qan-qadadan, xəstəliklərdən qoruyacaqdır. Elə bu səbəbdən də dəvə yunundan heç vaxt corab və palaz toxunmaz, döşək və keçə salınmazdı. Çünki, inanca görə, Dəvə yunu tapdanmamalı idi (3, 108).

Şərq xalqları arasında mövcud olan bir inama görə, dəvə günəşdən yaranıb. Digər inamda isə dəvə ilə insanın bir torpaqdan yoğrulmuş palçığın müxtəlif hissə­lərindən yarandığından bəhs edilir. Ağ dəvə isə müqəddəslik və xeyirxahlıq simvolu hesab olunur. Azərbaycan ərazisində qayalara dəvə rəsmlərinin çəkilməsi, dəvə heykəllərinin qoyulması, pirlərin yaranması onun hələ uzaq keçmişlərdən müqəd­dəsləşdiyinin göstəricisidir.

Dəvəçi əhalinin inamına görə, dəvə əti ruhu təmizləyir, onu qoruyur, dünyaya övlad gətirilməsinə kömək edir. Dəvə sümüyü isə sehrli müalicə təsirinə malikdir.

Körpələri bədnəzərdən qorumaq, psixi xəstə uşaqların ruhundan qorxunu çıxar­maq üçün üstünə dəvə tükü tikirlər.

Xalq təbabətində dəvə məhsulları digər ev heyvanlarının məhsulları ilə müqa­yisədə daha böyük əhəmiyyət daşıyır. Dəvə əti bədənə istilik verir, bədən orqanlarını qüvvətləndirir, sarılıq, şəkərli diabet xəstəliklərində təsirli dərman kimi istifadə olunur. Dəvə yunu xalq təbabətində ən çox işlədilən məhsullardan hesab olunur. Yunu yandırıb külünü yaraya qoymaqla qanaxmanı dayandırırlar. Revmatizm xəstəliyi olan adamlar dəvə yunundan toxunmuş paltar geyməklə bədənlərində olan ağrının azalmasına nail olurlar. Dəvə südü göy öskürək, boğaz ağrısı, vərəm, mədə-bağırsaq xəstəliklərinin müalicəsində əvəzsiz hesab olunur. Dəvə iliyi və hörgücünün yağı qüvvətli müalicə təsirinə malikdir. Onun südündən hazırlanmış yağdan kos­metik xəstəliklərin müfalicəsində istifadə olunur.

Dəvənin müqəddəsləşdirilməsində məhsullarının müalicə əhəmiyyəti ilə yana­şı, onun hissiyatı, insana münasibəti də mühüm rol oynayıb. O, çox hissiyyatlı hey­vandır, ona göstərilən mehribanlıq və kobudluq heç vaxt əvəzsiz qalmır. Sahibi ilə arasında səmimiyyət olduqda dəvə həmişə onun göstərişini könüllü yerinə yetirir. Təsadüfi deyil ki, ən kinli adamı ancaq dəvə ilə müqayisə edir, “filankəsdə dəvə kini var” deyirlər. Kobudluğa qarşı isə çox kinli olan dəvə gözünə vuranda daha çox amansız olur. Elə ki, dəvə kin bəslədi, ömrü boyu intiqam hissi ilə yaşayır, fürsət düşən kimi kin saxladığı adamı öldürür və cənazə ətrafında cövlan edir, şadlanır. Lakin dəvələr həm də ədalətli olurlar. Bəzən erkək dəvə qızanda səhvən adamı da öldürür. Bu zaman onlar tez səhvlərini duyur, baş götürüb, hadisə yerindən qaçırlar. Belə hallarda dəvələr çox peşman olur, hətta kədərdən ölürlər. Sahibi ölən dəvə ağlayaraq göz yaşları tökür. Örüşdə olan dəvə ailəyə üz verən kədəri duyur, qapıya gəlir və ağlayır.

Azərbaycanda dəvəçilik haqqında antik müəlliflərdən Klavdi Elianın məlumatı daha maraqlıdır. O yazır ki: “Burada çoxlu dəvə vardır, ən böyükləri uca boylu at hün­dürlükdədir və bədənləri zərif yunla örtülmüşdür. Onların yunu yumşaqlığına gö­rə Milet yunundan geri qalmır. Həmin yundan hazırlanan paltarları kahinlər, varlı və şöhrətli kaspilər geyirlər”.

Müharibələr zamanı dəvələrdən istifadə olunmasına dair tarixdə xeyli faktlar var. Belə müharibələrdə dəvələr hətta bir çox döyüşlərin taleyinə həlledici təsir gös­tərmişdir. 1389-cu ildə Anselman döyüşündə türklər birləşmiş slavyan qoşunlarına qarşı meydana döyüş dəvələri çıxarmışdılar. Teymurləng Hindistana hücumu zamanı döyüş fillərinə qarşı dəvələrdən istifadə etmiş və həmin döyüşdə qalib gəlmişdi.

Tarixi-etnoqrafik baxımdan, Azərbaycanda dəvəçilik haqqında ətraflı məlumat verən ilk mükəmməl yazılı abidə “Kitabi Dədə Qorqud” dastanıdır. Dastan Azər­baycan xalqının məişətində dəvəçiliyin mövqeyini, mövcud olmuş dəvə cinslərini, onunla bağlı inam və etiqadları öyrənmək üçün geniş imkan verən qiymətli mən­bədir.

Dəvəçiliyin insan həyatında xüsusi önəm daşımasının səbəblərindən biri də onun aclığa, susuzluğa dözümlülüyü, uzun müddət susuz qala bilməsidir. Dəvələr bir dəfəyə 200 litrə qədər su içə bilir və bundan sonra bir həftə suya yaxın getmir.

Dəvələr nə olsa yeyir, həmçinin dodaqları və ağız boşluğunu zədələmədən tikan da yeyə bilirlər.

Dəvə çox fəhmli heyvandır, o, bir dəfə keçdiyi yolu ömrü boyu çaşdırmır. Dəvənin bu keyfiyyəti haqqında yaranmış xalq məsəlində bu, çox dəqiqliklə ifadə olunmuşdur: “Dəvə asta gedər, çox gedər”.

“Dəvə – heykəl, at – murad, camış – mərcan, qoyun – qurban, keçi – şeytan” zərb-məsəlində də dəvəyə məhəbbət və ehtiram aşkar duyulur.

Görmə qabiliyyəti güclü olan dəvə örüşdə ona lazım olan otu seçib, ancaq öz payını götürür. Hətta ac olanda belə bitkini bütöv yemir, ondan müəyyən hissəni qoparmaqla kifayətlənir.

Susuz dəvələr 60-70 kilometrlik məsafədə suyun olduğu səmti asanlıqla duyub tapırlar.

Dəvə həmçinin yüksək keyfiyyətli süd məhsulları verir. Onun südü yüksək bakterisidlik xassəsinə malik olduğundan onu 2-3 gün adi hava şəraitində saxladıqda belə çürümür.

Dəvə ildə bir dəfə – mart-aprel aylarında qırxılır. Maksimum yun göstəricisi 21 kq-dır. Onun yunu qoyunun zərif yunundan da qiymətlidir. Qaramal gönü ilə müqayisədə dəvə gönü dabbaqçılıqda daha yüksək qiymətləndirilir. Azərbaycan zər­gərlik sənətində dəvə sümüyü tarixən qiymətli material olmuşdur. Dəvə sümüyündən hazırlanmış təsbeh, qadın boyunbağısı və muncuqları əhali tərəfindən həmişə bə­yənilib.

XIII əsrdə Azərbaycanda olmuş Venesiya səyyahı Marko Polo burada dəvənin qotur xəstəliyinin müalicəsində naftalandan istifadə olunduğunu yazırdı. Bir əfsanəyə görə naftalan neftinin müalicə təsirinin insanlara məlum olmasına səbəb də elə dəvə olmuşdur. Əfsanədə deyilir ki, bir karvan indiki Naftalan ərazisindən keçərkən arıq və qotur bir dəvə sürüşüb naftalan olan çalalardan birinə düşür. Dəvəçilər onu qaldıra bilmədklərinə görə, heyvanı tərk edib gedirlər. Bir neçə aydan sonra karvan geri qayıdıb oradan keçərkən xəstə, ölümcül vəziyyətdə qoyub getdikləri dəvəni sağlam və gümrah görürlər. Bununla da adamlar gölməçədəki yağın dəvəni sağaltdığını başa düşürlər. O vaxtdan insanlar naftalan yağından qotur və digər xəstəliklərin, yaraların müalicəsində istifadə etməyə başlayırlar. Neftə bənzəyən bu yağa və göllər yerləşən bu əraziyə də elə o vaxtdan “Naftalan”, yəni “neft olan sahə, yer” adı verirlər.

Dəvə ev heyvanları içərisində öz böyüklüyünə görə bir çox deyim və mə­səllərdə ölçü vahidi kimi də istifadə olunur. Məsələn: «Dəvəcən boyun var, köşəkcə ağlın yox», «Dəvənin də dərdi dəvə boydadır», «Dəvə-dəvə danışmaq», «Dəvədən böyük fil var», «Allah dəvəyə qanad versəydi, uçulmamış dam qalmazdı» və s. (4, 274).

Azərbaycanın Respublikası və Qərbi Azərbaycan (indiki Ermənistan) ərazi­sində Dəvəçi rayonu, Lökbatan, Qaranər batan, Lök qalası, Sarvanlar, Dəvə damı, Dəvəçi məhləsi, Dəvəli kəndi, Dəvəli şəhəri kimi onlarla toponim Qafqazda dəvə­çiliyin nə qədər geniş yayıldığını göstərir. Qərbi Azərbaycanın Zəngibasar mahalının Çobankərə kəndindəki Dəvəçilər nəsli Qafqazda ən böyük türk tayfalarından biridir və bu nəsildən Azərbaycan tarixində böyük xidmətləri olan akademiklər, generallar və başqa tanınmış şəxsiyyətlər çıxmışdır (5, 145-166).

Hətta Azərbaycan musiqisinin şah əsərlərindən olan C.Hacıbəyovun “Karvan” simfoniyasında da dəvəyə olan inam musiqi dili ilə qələmə alınıb. Bir əfsanəyə görə, Azərbaycan musiqisinin şah muğamlarından olan çahargah karvanda zınqırov səsinin ahəngindən yaranıb. Görkəmli fransız yazıçısı A.Dümanın ilk dəfə karvanda zınqrov səsini eşidərkən, onu ecazkar musiqiyə bənzətməsi də bu fikri təsdiq edir.
ƏDƏBİYYAT

1. 
   http://kayzen.az/blog/heyvan/9192/d%C9%99v%C9%99l%C9%99r.html
   
2. 
   Əbubəkr Tehrani. Kitabi-Diyarbəkriyyə, Bakı, Elm, 1998.
   
3. 
   B.Budaqov. Çobankərə eli, Bakı, 2007, səh.108-127.
   
4. 
   İrəvan Çuxuru folkloru. Bakı, «Səda», 2004.
   
5. 
   Ə.Ələkbərli. Qərbi Azərbaycan, Zəngibasar, Gərnibasar və Qırxbulaq mahalları. Bakı, «Ağrıdağ», 2002.
   

Çapa tövsiyə edən: Fil.ü.e.d. Seyfəddin Rzasoy
Sərxan XAVƏRİ

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

AMEA Rəyasət Heyəti

e-mail: [e-mail]
FOLKLORUN FUNKSİONAL STRUKTURU

MƏDƏNİ FUNKSİONALLIQ KONTEKSTİNDƏ
Xülasə

Folklor tarixi-diaxron aspektdən öz inkişafının bütün mərhələlərində geniş mənada bəşəriy­yə­tin fəaliyyət metasistemi kimi götürülən mədəniyyətin universal inkişaf qanunauyğunluğu əsasında fun­ksionallaşmışdır. Bu mənada sosioloji aspektdən mədəniyyətin funksiyaları ilə folklorun fun­ksional strukturu arasında dərin bir qarşılıqlı əlaqə və şərtləndirmə mövcuddur. Məqalədə kul­tu­roloji ola­raq elmdə normativləşmiş mədəniyyətin əsas funksiyaları aspektindən folklorun funk­sio­nal struk­turu araşdırılır. Məqalədə nəzəri-metodoloji yanaşma konteksti olaraq Malinovskinin funk­siona­lizm nə­zəriyyəsinin nəzəri postulatlarından istifadə edilmişdir.

Açar sözlər: folklor, funksiya, struktur, mədəniyyətin funksiyaları, folklorun funksional struk­turu
THE FUNCTIONAL STRUCTURE OF FOLKLORE

IN THE CONTEXT OF CULTURAL FUNCTIONALISM
Summary

From the historical-diachronic aspect folklore in all stages of its development is functionalized on the base of universal development regularities of culture which is taken as an activity metasystem of universe. In this meaning from the sociological aspect between the functions of culture and the functional structure folklore there is a deep mutual relation and conditionality. In the article being culturological the functional structure of folklore is investigated from the main functions of culture which is standardized in science. In the article as a theoretical-

ФУНКЦИОНАЛЬНАЯ СТРУКТУРА ФОЛЬКЛОРА В КОНТЕКСТЕ

КУЛЬТУРНОЙ ФУНКЦИОНАЛЬНОСТИ
Резюме

Фольклор в историко-диахроническом аспекте на протяжении всего своего развития функционировала на основе закономерности универсального развития культуры, которая в широком смысле воспринимается как метасистема деятельности человечества. В этом смысле в социологическом аспекте существует глубокая взаимосвязь и условность между функциями культуры и функциональной структуры фольклора. В статье исследуется функциональная структура фольклора в аспекте основных функций культуры, которые нормализировались в культурологической науке. В статье как контекст теоретико-методологического подхода были использованы теоретические постулаты теории функционализма Малиновского.

Ключевые слова: фольклор, функция, структура, функции культуры, функциональная структура фольклора
Məsələnin qoyuluşu. Məqalədə bir mədəni sistem kimi folklorun funksiya­la­rı, əsa­sən, sosial kontekstdə nəzərdən keçirilmişdir. Həmçinin folklorun sosial müstə­vi­də gerçəkləşdirdiyi funksiyaların onun daxili təbiəti, funksional strukturu ilə şərt­lən­mə mexanizmləri də tədqiqatın əsas araşdırma istiqamətlərini təşkil edir.

İşin məqsədi. İşin bir neçə məqsədi vardır:

1. Folklora bütöv mədəni sistem kimi (yalnız sözlü mətn fakturası kimi deyil!) ya­naşmaq təcrübəsinin elmi baxımda təqdimi;

2. Folklorun milli folklorşünaslığımızda kifayət qədər tədqiq edilmiş estetik fun­ksi­yasından əlavə digər funksiyalarının təhlili kontekstində onun funksional struk­turunun yalnız bədii-estetik deyil, sosial, psixoloji, iqtisadi, mədəni və s. aspekt­lərə da malik olduğunu əsaslandırmaq;

3. Folklorun sosial müstəvidə həyata keçirdiyi funksiyaları kontekstində onun daxili funksional strukturunu öyrənmək.

Kulturoloji aspektdən folklorun funksional strukturu onun bütöv mədəni sis­tem kimi həm də funksiyalarında əksini tapmışdır. Kulturologiyada ayrı-ayrı kul­tu­ro­loji elmi istiqamətlərin yanaşmalarından asılı olaraq, mədəniyyətin funksiyaları müx­tə­lif cür təsnifləndirilir. Rus və Azərbaycan folklorşünaslığında folklorun estetik fun­k­si­o­nal­­lığı geniş təhlil olunmuş, bir çox hallarda bu istiqamət bütövlükdə xalq mə­də­niy­yəti funksionallığının özü ilə eyniləşdirilmiş, folklorun digər funksiyaları isə arxa plana keçirilmişdir. Halbuki folklor bir sıra sosial, mədəni, iqtisadi, dini, mi­fo­loji və s. amillərlə şərtlənən mürəkkəb funksiyalar sisteminə malikdir.

Folklorun funksional strukturu ilə funksiyaları arasında dialektik əlaqəni şərt­lən­dirən əsas amil ondan ibarətdir ki, folklorun funksiyaları onun daxil olduğu daha iri sistem daxilində dəyərləndirilməsini nəzərdə tutur. Başqa sözlə ifadə etsək, folklo­run funksiyaları onun bütövlükdə aid olduğu sosial mühitə müxtəlif təsir para­metr­lərini nəzərdə tutur. Bu amilin özü isə birbaşa folklorun daxili funksional strukturu ilə əlaqədardır.

Folklorun daxil olduğu sosial çevrəyə təsirini şərtləndirən onun funksional struk­­turumu? Yoxsa, əksinə, ətraf mühitin, sosial çevrənin tələblərimi folklorun fun­k­sional strukturunu müəyyənləşdirir? Burada müəyyənedici status onlardan han­sı­na məxsusdur? Hesab edirik ki, burada şərtləndirmə qarşılıqlıdır. Və burada bu qar­şı­lıq­lı şərtləndirməni kommunikasiya müəyyənləşdirir. Əslində, kommunikasiya bu mexa­nizmin işləkliyini təmin etmiş olur. Bu şərtləndirmənin daxili mexanizminin aydın təsəvvür edilməsi üçün ingilis etnoqrafı və sosioloqu Bronislav Malinovski tərəfin­dən əsası qoyulan Funksionalizm nəzəriyyəsinin əsas postulatlarına diqqət yetirmək lazımdır.

Funksional nəzəriyyənin əsas ideyası ondan ibarətdir ki, mədəniyyət insanın bioloji tələbatlarının (yemək, məskunlaşmaq, nəsil artırmaq və s.) ödənilməsi zəru­rətindən meydana gəlmişdir. B. Molinovski funksional yanaşmanın üç mühüm postu­la­tını müəyyənləşdirmişdir:

1. İstənilən mədəniyyət vahiddir (cəmiyyətin funksional vahidi kimi);

2. İstənilən cəmiyyət və sivilizasiya tipi, adət və ənənə, inanc sistemi mədə­niy­yət üçün olduqca mühüm funksiya yerinə yetirir;

3. Mədəniyyətin istənilən elementi dəyişməzdir.

B. Malinovskinin təqdimatında müasir sivilizasiya sosial institutların mürəkkəb üzvi sistemidir. Bu institutların hər biri ilk növbədə fizioloji və psixoloji, daha sonra isə mənəvi olmaqla insanların tələbatlarının ödənilməsi funksiyasını yerinə yetirir.

B. Malinovski hesab edirdi ki, fizioloji və psixoloji tələbatın ödənilməsi bütün mədəniyyətlər üçün universal qanunauyğunluqdur. Mədəniyyətlər arasında fərq, əsasən, mənəvi tələbatın ödənilməsi ilə şərtlənir. Onun yanaşmasına görə, sivi­li­za­siyanın əsas mövcudluq şərti ictimai həyatın təşkili formalarının "tarazlığı" və sosial institutlar arasında harmoniyadır.

B.Malinovskinin funksional nəzəriyyəsinin folklorşünaslığın inkişafına ən böyük təsiri ondan ibarət olmuşdur ki, ötən əsrin ikinci yarısında Amerika folklor­şünaslığında xüsusi yeri olan kontekstualizm nəzəriyyəsi və folklora performans yanaşma məhz bu nəzəriyyənin əsas postulatlarının təsiri altında yaranmışdır (Funk­sio­nalizm nəzəriyyəsinin əsas postulatları A.A.Belikin "Kulturologiya: mədəniy­yətin antropoloji nəzəriyyələri" kitabında geniş şərh edilmişdir (1).

İndi isə ümumən mədəniyyətə şamil edilən universal funksiyalar istiqamətində (mədəniyyətin funksiyaların təsnifində A.İ.Kravçenkonun "Kulturologiya" kitabına əsaslanılmışdır (2) folklorun funksional strukturuna diqqət edək: