Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu dəDƏ qorqud elmi-ədəbi toplu İldə 4 sayı buraxılır
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
Bəxtəvər cehizisən, Ay allı, güllü “Çiçi”. Xalçaçı meyli dərdi, Toxuyar meyli dərdi. Hər ilmə bir söz olar, Danışar leyli dərdi. (10,154) Şair-publisist Əli Rza Xələflidən müəllifli bayatılar kimi misal gətir - diyim yuxarıdakı nümunələrdə də “buta” ifadəsi hərfən misralarda işlənil - məsə də, xalçadakı buta naxışlarına rəğmən söylənilmiş arzular dil açıb danışır. Başqa sözlə, xalı və xalçalarımızda özünəməxsusluqla işlənən na - xış ların sirli-sehrli dilinə burada Ə.R.Xələflinin bədii-poetik təfəkkür priz masından fərdi yanaşma tərzi qabarıqlığı ilə görünməkdədir. Xalça növlərinə dair araşdırma apararkən Şirin Bünyadova şərq xalça - larının incəsənətinə həsr olunmuş beynəlxalq simpoziumun materialların- dan (İskusstvo vostoçnıx kovrov). (Материалы международного сим- позиума по искусствy восточных ковров. 5-11 сентября 1983 г. Баку, Элм, 1988) ) çıxış etməklə yazır: “Z.Əliyev göstərir ki, Azərbaycanın xalçaçılıq məktəbinə Quba-Şir- van, Gəncə-Qazax, Qarabağ, Təbriz qrupları daxildir ki, əsrlər boyu dünyanın heç bir bölgəsində rast gəlinməyən 130-a yaxın adda növü yaradılmışdır. Sadıq bəy Əfşarın “Qanun əs-suvar” əsərində kompozi si - yalardan “Xətai” və “islimi”nin adları çəkilir. Müəllif bunlardan əlavə, klassik kompozisiyalardan “əfşan”, “ağacalı”, “ləçək-turunc”, “qelli”, “butalı”nın da adını xatırladır”.( 8, 318). Buradan da bir daha aydın görünür ki, xalçalarda buta ornamentlərinin özünə intəhasız yer almasının səbəbi kimi “butalı” adlı xalça növü də var - dır. Gəlib-gedənə yoldu, Yüz yol boşaldı-doldu. Biz də bir ilmə olduq Dünyanın naxışında (2, 26). Şair Oruc İsaqoğlu İsgəndərov isə ümumiyyətlə insan ömrünü bədii- fəl səfi tərzdə dünyanın naxışında ilmə adlandırır. 2014/ I 46 Yeri xəta, göyü xəta, Arı öz balında batar. Haçan verilmişdi buta, Haçan düşdük bu axına? (2, 24) Kim oyana, kim yata Yat, verildi bəlkə buta... Yol olmuşam qəminə ta, Dözüm qaldı ürəyində. (2, 78) O sac nəydi gündöyəndə?- Üstündə küt gedən kündə... Yaşıddı yuxumnan eynən... O kiməsə buta yollar... (2, 84) Birbaşa “buta” ifadəsinin işlənildiyi bu bəndlərdə şair buta faktorun- dan bir bədii priyom kimi yararlanmaqla buta ilə bağlı düşüncələrini pay- laşır. Digər bir nümunədə isə müəllif “buta” sözünü işlətmədən birbaşa butasına-sevgilisinə müraciət edib, qaçılmaz alın yazısından söhbət açır: Ömrün dan üzündə əsən yelmidi? Yoxsa öyrənməli ayrı elm idi?.. Adın taleyimə düşən ilmədi, Çıx görüm çevrədən, çıx çıxa bilsən. (2, 83) Seyfəddin Rzasoy və Ağaverdi Xəlilin həmmüəlliflikləri ilə yazılmış “Mə həbbət dastanlarının struktur modeli” adlı rəy yazılarından oxuyuruq: “Butavermə qəhrəmanın ölərək o biri dünyaya getməyini, ilahi qüvvə lər - dən yeni status almağını və təzədən yeni statusda bu dünyaya gəlməyini simvollaşdırır” (11, 116-124). O.İsaqoğlunun ayrı-ayrı şeirlərindən misallar gətirdiyim yuxarıdakı bənd lə rin də məğzində məhz folklordan gəlmə butavermə amilinin bədii əksi dayanır. Seyfəddin müəllimlə Ağaverdi müəllimin yazdıqları kimi, li - rik qəhrəman da burada özünə letargiya yuxusu arzulamaqla ölüb-diril mə inisiasiyasından keçməyi nəzərdə tutur. “Azərbaycan məhəbbət dastanlarının poetikası” (Bakı, “Elm”, 2000) əsə rində professor Məhərrəm Cəfərli butavermənin üç mərhələdən ibarət 2014/ I 47 ol du ğunu göstərir: “Butavermə 3 mərhələdən keçir: 1) qəhrəmanın əvvəl- ki vəziyyəti; 2) simvolik ölüm-yuxuda buta alması vəziyyəti; 3)qəhrə- manın yeni vəziyyəti”. Göründüyü kimi, xalq yaradıcılığı örnəklərində müxtəlif variantlara təcəlla edən buta mifologemi eyni təsirdə də yazılı ədəbiyyata nüfuz etmiş, poeziya nümunələrində də gah məhəbbət dastanlarımızdakı butalı aşiqlərin obrazları müxtəlif bədii biçimdə öz əksini fərdi üslublarda nümayiş etdirmişdir, bunu yuxarıdakı nümunələrdən gördük, gah da ki, toxuculuq sənətində bədii naxış-ornamentar şəkildə təsvirini tapmış xalq sənətkarlığı sözün yazılı formasında proyeksiyasını tapmışdır. Şair-publi- sist Əli Rza Xələflinin aşağıdakı bayatılarında bunun əyani nümunəsini gö rərik: Odumu köz göndərəm, Danışa, göz göndərəm. Şah Abbas deyiləm ki Tikmədə söz göndərəm (10, 153). Dərdimi gözəl ağlar, Ağlasa, gözəl ağlar. Qarabağ xalısını Toxuyan gözəl ağlar. Bulud gələ yağış var, Dil-dil ötən baxış var. Sinəsi sır yatağı- Xalı, xalça, naxış var (10, 151). Qələm al, yaz dastanı, Hər kəsin öz dastanı. “Leyli-Məcnun” xalısı İlmədə söz dastanı (10, 152). Gətirilən nümunələrdən də görünür ki, Əli Rza Xələfli xalı və xalça la - rımızdakı buta ornamentlərinin daşıdığı məcazi donlu fikirlərə işarələr et - miş, “buta” ifadəsinin qarşılığı kimi tikmə, Qarabağ xalısı, xalı, xalça, na - xış, ilmə kəlmələrindən bəhrələnmişdir. Tikmədə söz göndərən Şah Ab - 2014/ I 48 basdan söz açmış, xalı və xalçalarımızı “ilmələrin söz dastanı” kimi də - yərləndirmişdir. Folklorumuzdakı buta mifologeminin yazılı ədəbiyyata təsiri vasitəsilə bədii əsərlərin yaranması təbii davamlı bir prosesdir. Lakin folklor təkcə yazılı ədəbiyyata təsirilə kifayətlənirmi? Xeyr! Professor Füzuli Bayat yazır: “Qəribin (“Aşıq Qərib” dastanı), Əmrahın (“Əmrah” dastanı), Hey - dərin (“Heydər bəy” dastanı), Seyfinin (“Seyfi və Pəri” dastanı) eşq və aşiqlik qədəhindən içib buta aldıqları kimi, Koroğlu da Qoşabulağın (Azərbaycan variantında) suyundan içib vergi almışdır”. Filologiya üzrə elmlər doktoru Seyfəddin Rzasoy F.Bayatın bu fikirlə - rinə belə şərh verir ki, müəllif Qoşabulağın suyu ünsürünün ilkin obraz kimi sonralar xalq sufizmi kontekstində butaya transformasiya olundu ğu - nu göstərir. Buradan da bir daha aydın olur ki, şifahi ədəbiyyat hadisəsi olan buta mifologemi məhəbbət dastanlarından qəhrəmanlıq dastanlarına da sirayət etmiş, beləliklə şifahi xalq yaradıcılığının digər nümunələrinə də əsaslı təsir etmişdir. Deməli, buta mifologemi bir şifahi yaradıcılıq aktı olmaqla digər şifahi yaradıcılıq məhsullarına-sənətkarlıq nümunələrinə də proyek- siya olunmuşdur. Folklorda, etnoqrafiyada müxtəlif formalarda təzahür edən buta faktoru yazılı ədəbi nümunələrdə də eyni qaydada müxtəlif ba - xış bucaqlarından proyeksiyalanmışdır. Nəticədə hər bir sənətkar öz ya ra - dıcılıq laboratoriyasından keçirdiyi buta mövzusunu fərdi təfəkkür priz- masından işlədiyi kimi, folklorun müxtəlif sahələrindən görünən əsrarən- giz buta təsvirlərini də çoxçalarlı planda yazılı ədəbiyyatdan oxuculara təqdim etmişdir. Biz sözlə, butanın şifahi ənənədəki çoxmənalılıq funk si - yası ədiblərimizin də yaradıcılıq dünyasına beləcə zənginliklə daxil ol du - ğundan, yazılı ədəbi nümunələrimizdə də buta müxtəlif rəng çalarları ilə təqdim olunmuşdur. Sonda Ə.R.Xələflinin bir bayatısını versəm də, Sinəmdə bu dağ ağlar, Bu dərə, bu dağ ağlar. Simsarı yox könlümdə Gül, buta, budağ ağlar (10, 170). Heç kəsə gülünün, butasının, budağının ağlar qalmasını arzulamıram. Başqa sözlə, hər kəsə öz könül evindən sevinməsini - könül simsarı ilə birgə yaşamağı arzulayıram. Butanız könül simsarınız olsun! 2014/ I 49 Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|