Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu dəDƏ qorqud elmi-ədəbi toplu İldə 4 sayı buraxılır

bədii sənət nümunələrində özünü daha aydın ifadə edir. “İlk öncə heç bir
şüb hə doğurmur ki, incəsənət sahəsində ilkin ideya həmişə hisslərin, duy -
ğuların və obrazların sıx qatışığıdır” (6, 159).
Lakin möhtəşəm “Dədə Qorqud kitabı”nın ideya zənginliyi yalnız bə -
dii lik səviyyəsində tamamlanıb bitməyir. Bu zənginlik fəlsəfi-estetik ide -
ya səviyyəsində daha dolğun, daha dərin və yüksək məna kəsb edir. Dol -
ğunluq,  dərinlik  və yüksəkliklə bağlı  olan fəlsəfi-estetik  ideya la rın zən -
gin liyi “Dədə Qorqud” abidəsinin unikallığını doğuran amil kimi özünü
ifadə edir. Bu ifadənin nəticəsidir ki, o dünya mədəniyyətinin diqqətində
yer tutmuş və çox sahəli elmi-tədqiqatların obyektinə çevril mişdir. Əsr -
lər lə tədqiq olunan bu əsərin gələcəkdə də elmi düşüncənin sfe ra sında yer
alaçağına əsla şübhə etmirik. Əsərdə digər bədii, fəlsəfi, estetik, etik, psi -
xo loji,  tarixi-etnoqrafik  və  i.a. problemlərlə yanaşı,  bədii və  fəlsəfi ide -
yaların  çoxcəhətliliyi  və  zənginliyi  bizim  qənaətimizə  bir  səbəbdir  (7,
166).  Deməli,  “Dədə  Qorqud  kitabı”nın  elmi-fəlsəfi  və  bədii  cəhətdən
öyrənilməsinin obyektə müvafiq şəkildə təfəkkür imkanları ge niş dir.
Bu baxımdan “Dədə Qorqud kitabı”nda “məhəbbət” ideyası: bu ideya -
nın fəlsəfi mahiyyəti və bu mahiyyətin bədii-poetik təcəssümü, hər iki si -
nin (fəlsəfi mahiyyət və bədii-poetik təcəssüm) müxtəlif təzahür forma ları
diqqəti daha çox cəlb edir. Əsərdə “məhəbbət”in müxtəlif təzahür forma -
ları içərisində “ana məhəbbəti”, “ata məhəbbəti”, “oğul məhəbbəti” ide -
ya  ları daha qabarıq ifadə olunur.
“Dədə Qorqud kitabı”nda “oğul məhəbbəti” ideyası bədii  təfəkkürün
ən  yüksək  səviyyəsində  təcəssüm  tapa  bilmişdir.  Bədii  təsvirin  yüksək
me yar larına örnək ola bilən “Dədə Qorqud kitabı”nda “oğul məhəbbəti”
ide  yasının bədii təcəssümünə çevrilən və ya (bu ideyanın yüksək səviy yə -
si ni əks etdirən nümunələr (və ya faktlar) çoxdur. Lakin “oğul məhəbbə -
ti”  ideyasının  bədii-estetik  təcəssümünə  həsr  olunmuş  mülahizə mi zi  iki
ob   ra zın  vasitəsilə  əsaslandıraq.  Bu  əlaqələr  ümumi  olaraq  “mə həb bət”,
xü susi olaraq “oğul məhəbbəti anlayışında təzahür edir. Əsərdə bu anla -
yı    şın  bədii-estetik  inkasına  dair  nümunələr  çox  olsa  da  fikrimizin  şərhi
üçün yalnız Qazan xanın “soylamasını” (1, 75) nümunə seçək.
Dədə Qorqud boylarında ata məhəbbətini təcəssüm etdirən nümunələr
sı rasında “Qazan bəyin oğlu Uruz bəyin dustaq olduğu boyda” Qazan xa -
nın  “soylaması”  parlaq  yer  tutur.  “Soylama”  Qazan  xanın  dustaq  oğlu
Uruz bəyə müraciəti və ya münasibəti kimi ifadə olunur.
Şeiri şərti olaraq iki səpgiyə bölmək mümkündür. Şeirin əvvəli atanın
2014/
I
5

---

oğ  luna olan dərin sevgisini və ciddi bağlılığını, sonrakı hissəsi isə atanın
oğul qarşısında atalıq borcunu, bəşəri məna daşıyan insanlıq məsuliyyəti-
ni və ictimai həyatda oğlun mövqeyini əks etdirir. Hər ikisi isə bütövlükdə
sonsuz – unikal ata-oğul məhəbbətini tərənnüm edir. Qazan xanın oğluna
də rin bağlılığı, ona ata vurğunluğu şeirin (şərti böldüyümüz) birinci his -
sə sində belə vəsf olunur:
Oğul! Oğul, ay oğul!
Qarşu yatan qara tağım yüksəyi oğul!
Güclü belim qüvvəti, canım oğul!
Qarannulu gözlərim aydını oğul! (1, 75).
Dədə Qorqud boylarının başqa şeirlərində də atanın oğlu “güclü belim-
im qüvvəti”, “qaranlıq göylərimin işığı”, “qarşı yatan qara dağımın yük-
səyi”, “qızıl tağlı evimin dəyəri” və s. kimi fəlsəfi-poetik ifadələrlə vəsf
etməsi hallarına çox rast gəlirik. Ayrı-ayrı obrazlarda və ya bədii-mən zə -
rə lərdə  səslənən  bu  lirik  ifadələr  sadəcə  “bənzətmə”  bədiiliyinin  bəzəyi
de yildir.  Əslində,  bu  “bəzək”  fəlsəfi-estetik  mənanın  zahirində  dolanıb,
ona uyuşan bəzək, yaraşıq gətirir. Bunun özü də, əlbəttə, az əhəmiyyətli
de  yildir.  Lakin  ən  böyük  əhəmiyyəti  bu  poetik  ifadələrin  fəlsəfi-estetik
məz mununda axtarmaq düzgün olardı. Bu poetik ifadələrin hər biri zən-
gin fəlsəfi-estetik fikrin cilalanmış şəkilə salınmasıdır. Bu poetik ifa də lə -
rin bəzilərinə nəzər salaq:
“Güclü belimin qüvvəti oğul” ifadəsi öz poetik gözəlliyi ilə yanaşı, ata
məhəbbətinin  də  gözəlliyini  (fəlsəfi-estetik  baxımdan)  özündə  saxlayır.
Atanın sadə, səmimi, pak və təvazökar təbiəti də (əxlaqi baxımdan) yük-
sək insani keyfiyyət kimi bu ifadə də özünə yer tapır. Ata güc və qüvvə-
tinin bolluğundan xan və ya sərkərdə olsa da qürrələnib lovğalıq göstər-
mir. Əksinə, təkəbbürdən, özünə vurğunluqdan uzaq olan ata, təvazökar-
lıq edərək özünəməxsus güc və qüvvətin mənbəyini öğluna şamil edir.
Bundan başqa, bu ifadədə ata-oğul münasibətlərinin ictimai-həyati ka -
mil liyi  də  öz  əksini göstərir.  Xalqın bədii  düşüncəsində “belim  qırıldı”,
“be lim əyildi”, “belim qurşandı”, “belim dikəldi” – kimi fəal işlənən fikir-
lər ictimai həyat hadisələrinin insan üzərində buraxdığı təsirin mənfi və
ya müsbət emosiyalardakı cavablarını əhatə edir. Ziddiyyətli həyat hadi -
sə lərinə  insanın  ikili  münasibəti  qəm-kədər  və  sevinc-şadlıq  hissləri  ilə
bağ lı olduğu kimi, predmet və hadisələrə müqavimət göstərib güc itirmək
və  müvazinət,  nəvaziş  göstərib  ondan  güc  almaqla  da  bağlıdır.  Bu  ikili
2014/
I
6

---

mü nasibətin tərəfləri “belin qırılması” və ya “belin qurşanması” kimi mə -
na ca fərqli səslənir. Predmet və hadisələrin insan dünyasına  uyğunluğu,
doğ malığı, ahəngdarlığı ona güc, qüvvət verir, belini qurşayır. Ətraf aləm
öz təzahür keyfiyyətlərindən biri ilə insan gücünə əlavə, bəlkə də daha bö -
 yük güc gətirir.
Predmet və hadisələrin insanın ruhuna, ad-sanına, mövqeyinə, amalını,
bir sözlə, onun varlıq dünyasına əks mövqeyinin, yəni, yad, düşmən və ya
yaramaz mövqeyinin zərərli təsiri onun müqavimətini qırıb, müvazinətini
əyəndə “beli qırılır”. Əlbəttə, belin onurğa sütununun bioloji-fizioloji mə -
na sı nəzərdə tutulmur. Burada nəzərdə tutulan yalnız işlədilən məfhumun
fəl səfi-estetik mənasıdır.
Xalqın  düşüncə  tərzinə  uyğun  olaraq  Qazan  xanın  “soylamasında”,
“Güc lü belimin qüvvəti oğul” – poetik misrası ata-oğul münasibətlərinə
işıq salır.Bu işıqda atanın “beli” özünün “gücü” və oğlunun “qüvvəti” ilə
bütövlük  tapır. Atanın  oğula  məhəbbəti  bu  bütövlüyün  qüdrəti  ilə  bədii
fəlsəfi-estetik mənalı olur.
Şeirdə işlədilən digər məfhuma nəzər salaq: “Qarşı yatan qara dağımın
yüksəyi oğul”. Xalq təfəkküründə “dağ” anlayışı qüdrət və əzəmət rəmzi -
dir. Xalqın bədii təfəkküründə, xüsusilə poetik təfəkküründə “dağ” ifadəsi
bu  rəmzi  mənanın  daşıyıcısı  kimi  geniş  canlanır.  Ən  geniş  mənada  isə
“dağ” insan varlığına, xüsusilə insanın mənəviyyat aləminə şamil edilir.
Bədii təsvirlərdə “insan əzəməti”, “insan qüdrəti” anlayışları “dağ” rəmzi
– obrazında bədii reallıq tapır. Bu obraz öz bədii reallığına fəlsəfi-estetik
məz munlu lirik bir təcəssüm forması da gətirmiş olur. Odur ki, “qüdrət”
və “əzəmət” kimi fəlsəfi-estetik anlayışların bədii-poetik təsviri çox hal-
larda  “dağ”  rəmzi  –  obrazının  də  üzərinə  düşür.  Xalqın  bədii  təfəkkürü
“qüdrət”  və “əzəmət” anlayışlarının  olduqca geniş hüdudlarına  “qarşıda
duran gözlə görünə bilən” təbii bir konkretlik gətirir. Bu təbii konkretlik
“qüdrət” və “əzəmət” anlayışlarının estetik məzmununu özündə saxlaya
bilən  bədii  “dağ”  anlayışıdır:  “Qarşı  yatan  qara  dağım”  –  ifadəsi  də  bu
anlayışın bədii və estetik tərəflərinin xüsusi formada bir araya gətirilmə-
sidir. Bununla da, xalqın bədii-estetik düşüncəsində “dağ” insanın öz ma -
hiy yətini açan poetik bir vasitəyə çevrilir. Təsadüfü deyil ki, Qazan xanın
oğlu Uruza müraciətini əks etdirən şeirin açılışı da, əsasən, bu misranın
öhdəsinə düşür: “Qarşı yatan qara dağımın yüksəyi, oğul!”
Uruzu  qarşıda  duran nəhəng dağın  yüksəkliyi  şəklində  mənalandıran
Qazan xan oğul varlığının mahiyyətini dərindən dərk edən ata kimi, onu
2014/
I
7

---