Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi məRKƏZİ elmi Kİtabxana

rəhbərlik  etdiyi  “Kitabxanalann  kompyuterləşdirilməsi” 
Elmi-texniki  laboratoriyasmda AZMARC formatmm yara- 
dılması  sahəsində ilkin işlərə başlanılıb.
Ümumiyyətlə,  milli  kommunikativ  formatlarm  ya- 
radılması  işi  gərgin zəhmət  və  zaman tələb  edir.  Məsələn, 
Ukraynada  bu  işə  5  il,  Rusiyada  4  il,  Belarusda  isə 
6
  il 
vaxt sərf olunub.
Milli  kommunikativ  formatlarm  yaradılmasında  zi- 
yalı  və  alimlərin  şəxsi  təşəbbüsləri  təqdirəlayiqdir,  lakin 
bunun  üçün  dövlət  dəstəyinin  olması  daha  önəmlidir.  Ki- 
tabxana  ictimaiyyətimiz  belə  bir  dəstəyi  çox  gözləməli 
olmadı.  Belə  ki,  Azərbaycan  Prezidentinin 
6
  oktyabr
2008-ci  il  tarixli  sərəncamı  ilə  təsdiq  olunan  “Azərbaycan 
Respublikasmda  kitabxana-informasiya  sahəsinin  2008- 
2013-cü  illərdə  inkişafı  üzrə  Dövlət  Proqramı”nda  [13] 
AZMARC-m yaradılması  və ölkə  kitabxanalarmda tətbiqi, 
UNIMARC  formatmm  Azərbaycan  dilinə  tərcüməsi  və 
nəşri məsələsi xüsusi olaraq qeyd edilib.
Milli  AZMARC  formatmın  yaradılması  məsələsini 
təhlil  etməzdən  öncə  UNIMARC  formatmm  daxili  bölgü- 
sü nəzərdən keçirilməlidir.  UNIMARC kommunikativ for- 
matı  özündə  9  bloku  birləşdirir.  Formatm  1-2-ci  bloklan 
məlumatlara şifrəli  (kodlu),  3-8-ci  blokları  isə biblioqrafık 
yanaşmanı tələb edir.  Formatm 9-cu bloku milli identifıka- 
siya üçün nəzərdə  tutulub.  Bu bloka milli biblioqrafık təs- 
vir qaydalannm tələb  etdiyi  əlavə  məlumatlar  daxil  edilir. 
8
-ci  blok  məhz  beynəlxalq  informasiya  mübadiləsi  üçün
114  ) 
C.A.Cafərov
nəzərdə tutulduğu halda,  9-cu blok tam əksinə yalnız lokal 
istifadəyə  hesablanır.  Hər blok müxtəlif sahələrə  bölünür. 
UNIMARC-da  belə  sahələrin  sayı  150-ə  yaxmdır.  Qeyd 
etdiyimiz  kimi,  Azərbaycanda  AZMARC  milli  kommuni- 
kativ formatmın yaradılması  sahəsində  bir  sıra işlər  apan- 
lıb  və nəticədə  UNIMARC-m  milli  identifıkasiya blokuna 
Azərbaycan  kitabxana  işi  sahəsinə  müvafıq  olaraq  aşağı- 
dakı elementlər əlavə edilib:
900 a Makroobyektlər
990 -  Sifariş haqqında məlumatlar
990 a Sifariş müəllifi
990 b  Sifariş olunub
990 d Həyata keçirilmə tarixi
990 f  Daxilolma tarixi
990 g  Sifarişin yerləşdirilməsi
990 j  Kəmiyyət
Ümumiyyətlə,  elektron kataloqlar üç  yüz  növə  qədər 
sənədin  biblioqrafik  və  bir  sıra  hallarda  referativ  (annota- 
siyalı)  yazılanm  əhatə  edə  bilər.  Həmin  məlumatlar  bey- 
nəlxalq  standartlar  (ISO  2709  standartları)  əsasmda  seçilir 
və  elektron  kataloqa  daxil  edilir.  Beynəlxalq  miqyasda 
elektron kataloqlaşdırma üçün qəbul  edilmiş və daha geniş 
miqyasda  istifadə  olunan  standart  biblioqrafık  yazı  for- 
matı-  UNIMARC  m üxtəlif  növ  sənədlərin  999-a  qədər 
biblioqrafık  yazı  elementlərini,  yəni  yazı  sahələrini  (məs: 
müəllif,  sərlövhə,  nəşr yeri və s) yazmaq üçün kodlara  (in- 
dikatorlara)  malikdir.  Bu  formata  əsasən  hər  bir  sənədin
Kilabxcma-informasiya xidmətində elektron kataloq
  |  115

---

informasiya axtanş  dilləri  aşağıdakı  sahələrə  yazılır və av- 
tomalaşdırılmış axtanş zamanı istifadə edilir.
Sahə-606-Predmet rubrikaları  (anlayış  və terminlər).
Bu indikator üç müxtəlif qiymət ala bilər:
Termin  əhəmiyyətli  deyil-0;  Əsas  məzmunu  ifadə 
edən terminlər-
1
; Yardımçı terminlər-2.
Bu indikatorun dörd altsahəsi  vardır:
$a - əsas  sütun.
$x- altsütun.
$y-  coğrafi sütun.
$z - xronoloji  altsütun.
ıSahə-675-Kitabxana Biblioqrafıya  Təsnifatı
Bir altsahəsi vardır:
$a-  sənədin baş mövzusunu ifadə edən indeks. 
Sahə-686-digər təsnifat indeksləri [98,  s.  17].
1 1 6  
[ 
C.A.Cəfsrov
Qısaca  olaraq  AZMARC/UNIMARC-m  əsas  blokla- 
nnı cədvəldəki misallar üzrə nəzərdən keçirək :
BLOK
SAHƏ
0— Identifıkasiya bloku
010 Beynəlxalq standart kitab 
nömrəsi (ISBN)
1— Kodlaşmış məlumat bloku
101  Sənədindili
2— Təsviri məlumat bloku
205 Nəşr haqqında məlumat
3— Qeydlər bloku
336 Kompyuter faylının növü 
haqqında qeyd
4— Təsvirlər arasmda əlaqə 
bloku
452 Başqa informasiya 
daşıyıcısmda olan nəşr
5— Əlaqəli başqlıqlar bloku
516 Kitabm kötüyündəki başlıq
6-- Mövzu təsnifatı bloku
676 Düinin Onluq Təsnifatı 
(DOT)
7— İntellektual mülkiyyət bloku
700 İntellektual mülkiyyət 
sahibinin adı
8— Beynəlxalq istifadə bloku
801  Təsviryaradan mənbə
9— Milli istifadə bloku
913  Elektron kataloqun 
redaktoru
Milli  AZMARC  kommunikativ  formatında milli  ele- 
mentlərlə yanaşı aşağıdakı blok/sahələrin əks olunması va- 
cibdir:
001- Yazı  identifıkatoru
010- Beynəlxalq  standart kitab nömrəsi  (ISBN)
020- Milli biblioqrafıya nömrəsi
100
- Ümumi  işləmə məlumatlan
Kitabxana-informasiya xidmətində elektron kataloq
  |  117

---

101- Sənədin dili
102- Nəşrin çap  olunduğu ölkə
105- Kodlaşdırılmış məlumatlar sahəsi-Kitablar
205- Nəşr haqqında məlumat
210- Nəşr, nəşrin yayılması
215-  Fiziki xüsusiyyətlər
225-  Seriya
300- Ümumi qeydlər
320-  Sənəddə biblioqrafiyanm olub-olmaması barədə qeyd 
330- Xülasə
453-Tərcümə
454- 
Orijinal
461- Yığım səviyyəsi
512- Cildin başlığı
541- Tərcümə  olunmuş başlıq
600- Mövzu rubrikası qismində  çıxış edən şəxsin adı
601- Mövzu rubrikası  qismində çıxış edən müəssisənin adı
606- Mövzu rubrikası qismində çıxış edən predmetin adı
607- Mövzu rubrikası qismində çıxış  edən coğrafi  ad 
675- Universal Onluq Təsnifat (UOT)
686
- Digər təsnifat indeksləri
700- Birinci intellektual mülkiyyət sahibinin adı
701- Altemativ intellektual mülkiyyət sahibinin adı
702- İkinci intellektual mülkiyyət sahibinin adı 
801- Təsviryaradan mənbə
118  | 
C.A.Csfərov
AZMARC  milli  kommunikativ  formatmda  999-cu 
bloka  aşağıdakı  altsahələri  əlavə  etməklə  beynəlxalq  mü- 
badilə  üçün  nəzərdə  tutulmayan  informasiya  massivləri 
yaratmaq olar:
$a Biblioqraf (təsviri yaradan,  təsvir edən)
$b Təsvir redaktoru (redaktə  edən)
$c Biblioqraf -sistemləşdirici/ predmetləşdirici 
$d Redaktor -sistemləşdirici/ predmetləşdirici 
$e Komplektləşdirici və  s.
Rus kitabxanaşünası  S.V.  İlyina UNIMARC formatı- 
nın  sahələrini  şərti  olaraq  iki  hissəyə  bölməyi  təklif edir: 
ümumi  və  xüsusi  sahələr  [123,  s.  43].  Ümumi  sahələrdən 
bütün  növ sənədlərin təsviri  zamanı  istifadə  olunur.  Xüsu- 
si  sahələrə  0XX,  İXX,  2XX  bloklarında  rast  gəlinir.  0XX 
blokunda  beynəlxalq  indentifikasiya  nömrələri  (ISBN, 
ISSN,  ISMN  və  s.)  yer  alır.  İXX  blokunda  kitablar  (“- 
105-”),  seriyalı  nəşrlər  (“-110-”),  videomateriallar  (“-115- 
”),  qrafık materillar  (“-116-”),  elektron  resurslar  (“-135-”) 
üçün  kodlaşdırılmış  məlumatlarm  sahələri  yerləşir.  2XX 
blokundakı  230-cu  sahə  elektron  nəşrlər  haqqında  xüsusi 
məlumatları əks  etdirmək üçün nəzərdə tutulub.
Qeyd  etdiyimiz  kimi,  UNIMARC-da  150-ə yaxın  sa- 
hə  və  altsahə  mövcuddur.  Lakin  bu  sahələr  sənədləri  tam 
təsvir  etməyə  imkan  vermir.  Bu  problem  UNIMARC-ın 
təkmilləşdirilməsi  ilə  bağlı  işlərin  çox  zəif şəkildə  apanl-
Kitahxcma-informasiya xidmətində elektron kataloq
  )  119

---