Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi məRKƏZİ elmi Kİtabxana

Birinci  ixtisaslaşdırılmış  format MARC  21-ın  ən va- 
cib  komponentlərindəndir.  Onun  tətbiqi  ilə  faktiki  olaraq 
bütün növ  sənədlər təsvir obyekti ola bilir.  Format əsas  və 
bütün  növ  əlavə  təsvirlərin  alınması,  həmçinin  sənədin 
məzmununun açılmasım nəzərdə tutur.
Normativ  məlumatlar  üçün  nəzərdə  tutulan  ikinci 
format-komponent  də  özünün  geniş  imkanları  ilə  seçilir. 
Formatın vacibliyini  əsaslandırmaq  üçün bir misala diqqət 
yetirək:  məsələn,  bir  müddət  ə w əl  ölkəmizdə  “Dövlət 
Əmlakınm  idarə  edilməsi  üzrə  Dövlət  Əmlak  Komitə- 
si 
adı  dəyişdirilərək  “Əmlak  Məsələləri  üzrə  Dövlət 
Komitəsi”  olub.  Nüfozlu  (normativ)  məlumatlar  üçün  nə- 
zərdə  tutulan  format  məhz  bu  kimi  dəyişikləri  verilənlər 
bazasına daxil etmək baxımmdan çox əhəmiyyətiidir.
Fondlar haqqmda məlumatları əks etdirmək üçün nə- 
zərdə  tutulan  növbəti  komponent  isə  əsasən,  qeyri-bibiio- 
qrafik informasiyaları,  yəni  sənədin yeri,  saxlanma şifrəsi, 
nüsxələrinin  sayı,  fiziki  göstəriciləri  və  s.  haqqmda  məlu- 
matı  elektron  kataloqa  daxil  etməyə  imkan  verir.  MARC 
21-in haqqmda  bəhs  etdiyimiz  altformatı,  əsasən  iri kitab- 
xanalar  üçün  nəzərdə  tutulduğundan,  kiçik  fondlara  malik 
kitabxanalann iş prinsiplərinə uyğun gəlməyə  də bilər.
Məlumatlarm  təsnifatı  üçün  nəzərdə  tutulan  kompo- 
nent,  admdan  da  göründüyü  kimi,  sənədlərin  təsnifat  in- 
deksləri haqqında hərtərəfli məlumat verməyə hesablanıb.
MARC  21  kommunikativ  formatmm  komponentləri 
arasmda ən  yenisi  (imkanlar baxımmdan)  ictimai  informa-
106  j 
C.A. Cəfərov
siya üçün nəzərdə tutulan formatdır.  Format aşağıdakı  mə- 
lumatları  verilənlər  bazasına  daxil  etmək  üçün  müvafıq 
təsvir sahələrinə malikdir:
1.
təşkilatm ünvanı və iş saatı;
2.
əlaqə  vasitələri  (telefon  və  faks  nömrələri,  elek-
tron poçt,  sayt);
3.
xidmət növləri,
4.
preyskurant;
5.
vakansiyalar;
6.
təşkilatm keçirəcəyi tədbirlər haqqmda məlumat-
lar.
Bir  neçə  il  bundan  öncə  MARC  21  iki  variantda- 
“Tam  təsvir”  və  “Qısa  təsvir”  adları  ilə  nəşr  olunaraq  ki- 
tabxana ictimaiyyətinin istifadəsinə  verilib.  Tam təsvir,  sa- 
hələrin  xüsusiyyətlərini  daha  geniş  şəkildə  izah  etməsi  və 
praktik  mısalları  ilə  qısa  təsvirdən  bir  qədər  fərqlənir. 
MARC  21-in  2000-ci  ildə  dərc  olunan  izahlanna  son  bir 
neçə  il  ərzində  4  dəfə  əlavələrin  edilməsi  və  onlarm  kitab 
şəklində nəşr olunması  formatm inkişafından xəbər verir.
Bütün  bunlara  baxmayaraq,  artıq  qeyd  etdiyimiz  ki- 
mi,  prinsip  etibarilə  MARC  21  formatı  son  onilliklər  ər- 
zində  kitabxanalarda  istifadə  olunan  USMARC-dan  əsa- 
sən  fərqlənmir.  Bir  neçə  cüzi  fərq  istisna  olmaqla  MARC 
21  USMARC-m təkrarıdır.
Həmin fərqlər isə bunlardır:
Kitabxana-informasiya xidmət 'mdə elektron kataloq
  j  107

---

MARC  21-də  USMARC-a  aid  5  sahə  -  261,  262, 
400,  410,  411-  mövcud  deyil.  260-cı  sahənin  $  d  altsahəsi 
də  yeni  formatda öz  əksini  tapmayıb.  Bütün bu  sahələr lo- 
kal  statusla  kifayətləniblər.  Yeni  formatda  551-ci  işarə-ni- 
şan “552”  ilə  əvəzlənsə  də,  sahənin  mündəricəsi  dəyişməz 
olaraq  qalıb.  MARC  21-in  şərh  hissəsi  (sahəsi) yeni,  526- 
cı  sahə  ilə  (tədris  proqramı  haqqında  informasiya)  təchiz 
olunub.  028,  052, 080,  210 və 355  saylı sahələrə yeni indi- 
kator və identifıkator qiymətlər əlavə  olunub.  080 və 210- 
cu  sahələrin  statusu  dəyişdirilib:  onlar  təkrarlanmayan  sa- 
hələrdən təkrarlanan sahələrə  çevriliblər.  080  saylı sahənin 
altsahələrində  də  müəyyən  dəyişikliklər  edilib.  006,  007, 
008,  046-cı  sahələrə  yeni  kodlar  əlavə  olunub.  Həmçinin, 
046,  052,  210  və  362  saylı  sahələrin  adlarmda  bəzi  düzə- 
lişlər  apanlıb:  məsələn  USMARC-da  “Müxtəsər-icmal 
başlıq”  adlanan  210-cu  sahə,  MARC  21-də  sadəcə  “Müx- 
təsər başlıq” kimi əks olunub.
Hazırda  MARC  21  formatmdan  ingilisdilli  bütün 
ölkələrin  kitabxanalannda  istifadə  olunur.  Böyük Britani- 
ya və Almaniya  istisna  olmaqla  Avropanm  demək olar ki, 
bütün  kitabxanalannda  MARC  21-ə  keçid  prosesi  davam 
edir.  Fıknmizcə,  tezliklə  həm  Almaniya,  həm  də  Böyük 
Britaniya kitabxanalan  da bütövlükdə bu  formatdan yarar- 
lanmalı  olacaqlar.  Çünki  Britaniyada  istifadə  olunan  milli 
UKMARC  formatı  ancaq  kitablann  və  seriyalı  nəşrlərin 
təsviri üçün nəzərdə tutulub.  Ona yeni komponentlər əlavə 
etmək  həm  vaxt,  həm  də  külli  miqdarda  vəsait  tələb  edir.
108  j 
C.A.Cəfərov
İsveç,  Danimarka,  Finlandiya,  İspaniya,  İtaliya kitabxana- 
ları  isə  elə ilk günlərdən  MARC  21-in imkanlarını  yüksək 
qiymətləndirərək  ondan  istifadəni  məqbul  hesab  ediblər 
[179, s. 252].
2008-ci  ildə  Çili  və  Braziliya  kitabxanaları  da  elek- 
tron kataloqlarmı bütövlükdə bu format əsasmda yaratma- 
ğa  (tamamlamağa)  başlayıblar  [184,  s.  16].  Rusiya  Milli 
Kitabxanası  da  elektron  kataloq  sistemini  MARC  21  for- 
matı vasitəsilə qurub.
Azərbaycanda  isə  MARC  21  formatmm  ilk  istifadə- 
çisi  Milli  KitabxanadıV.  Digər  kitabxanalanmızda  istifadə 
olunan  “İRBİS-64”  sisteminin  son  versiyası  (İRBİS  128) 
da MARC 21  formatı  ilə təchiz olunub.
2.2.  A ZM A R C   m illi bib lioqrafık yazı 
formatının yaradılm asının tarixi  zəruriliyi
Artıq  dünyanm  bir  çox  ölkələrində  həm  milli  biblio- 
qrafik  təsvir  qaydaları,  həm  də  həmin  qaydalar  üzrə  bib- 
lioqrafık  yazıları  elektronlaşdırmağın  milli  formatlan 
mövcuddur.
Azərbaycan  kitabxanalarmda  isə  biblioqrafik  təsvir 
qaydası  kimi  ABŞ-m  AACR2,  Rusiyanın  TOCT 7.1.2003, 
IFLA-nın  beynəlxalq  ISBD  standartından  istifadə  olunur. 
Ölkəmizdə həmin standartlar üzrə hazırlanmış kataloq kar- 
toçkaları  da  ABŞ-ın  MARC21,  Rusiyanın  RUSMARC,
Kitabxana-informasiya xidmətində elektron kataloq
  |  109

---