Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi məRKƏZİ elmi Kİtabxana

Milli  Avtomatlaşdırılmış  Kitabxana-İnformasiya 
Sistemi  (MAKİS).  Monoqrafiyanm  əvvəlki  fəsillərində 
məlumat  verdiyimiz  kimi,  Azərbaycan  kitabxanalannda 
əsasən  Rusiya  və  ABŞ  istehsalı  olan  “İRBİS-64”  və 
“VTLS”  AKIS-lərdən  istifadə  olunur.  Bu  proqram  vasitə- 
ləri  digər  ənənəvi  kitabxana  proseslərini  (kitab  verilişi, 
oxucu  qeydiyyatı,  komplektləşdirmə  və  s.)  avtomatlaşdır- 
maqla bərabər,  elektron kataloqun  yaradılmasma  da  şərait 
yaradır.  MAKİS-in  tətbiqi  ilə  bağlı  təkliflərimiz  haqqmda 
danışarkən bir haşiyə çıxmaq istərdik:  Bəzən MARC  siste- 
mi  ilə  AKİS  eyniləşdirilir.  Halbuki,  MARC  AKİS-in  yazı 
dilidir,  yazı  formatıdır  və  bu  iki  anlayışı  eyniləşdirmək 
doğru deyil.  Məsələn,  “İRBİS-64”  Avtomatlaşdırılmış  Ki- 
tabxana-İnformasiya  Sistemidir  və  biblioqrafik  yazıları 
MARC  formatmın digər variantları  olan-UNIMARC və ya 
RUSMARC  formatı  ilə  emal  edir.  Milli  AZMARC  forma- 
tının yaradılmasmm  zəruriliyi  isə ondadır ki, milli-mənəvi 
irsimizə,  ədəbiyyatımıza,  sənətimizə,  musiqi  və  folkloru- 
muza  biblioqrafik  istinadlar,  milli  altbölmə  (9-cu  bölmə) 
vasitəsilə  deyil,  məhz  əsas  bölmələr  vasitəsilə  qeyd  olun- 
sun.  AZMARC  formatımn  yaradılması  bizə  məsələn,  mu- 
ğama,  milli  folklorumuza,  incəsənətimizə  dair biblioqrafik 
yazıları  altbölmə rəqəmlərindən  əsas  bölmə  rəqəmləri  sis- 
teminə  inteqrasiya  etməyə  imkan  verər.  Lakin  nə  AZ- 
MARC  formatmm  mövcudluğu,  nə  də  UNIMARC-m 
Azərbaycan  dilinə  tərcüməsi  Milli  Avtomatlaşdırılmış  Ki- 
tabxana-İnformasiya  Sisteminin  yaradılması  deməkdir.
158  | 
C.A.Cəfərov
MAKİS  bütövlükdə  (yalnız  interfeysi  deyil)  Azərbaycan 
dilində,  milli  göstəricilərə müvafiq,  idarəetmə  sistemi  mil- 
li  kitabxana  proseslərinin  idarəedilmə  prinsiplərinə  uyğun 
bir proqram təminatı olmahdır.
Əlbəttə  belə  bir  sistemin  yaradılması  gərgin  əmək, 
güclü  kadr  potensialı  (kitabxanaçılar,  proqramçılar,  dilçi- 
lər,  digər  zəruri  mütəxəssislər)  texnoloji  və  maddi  vəsait- 
lər tələb  edir.  Bu  sahədə nəticə əldə  etmək üçün AR Rabi- 
tə  və  İnformasiya  Texnologiyalan  nazirliyi,  iri  kitabxana- 
larımız  (AMEA  MEK,  Milli  Kitabxana,  Prezident  Kitab- 
xanası,  BDU-nun  Elmi  kitabxanası  və  Naxçıvan  Dövlət 
Universitetinin  kitabxanası)  və  AMEA-nm  bir  sıra  Elmi 
Tədqiqat  İnstitutları,  o  cümlədən  İnformasiya  Texnologi- 
yaları  İnstitutu  və  Dilçilik  İnstitutu birgə  fəaliyyət  göstər- 
məlidir.  Yalmz belə olan təqdirdə,  milli  əhəmiyyətli  Avto- 
matlaşmış Kitabxana Sistemi  qurmaq,  onun elmi əsaslarmı 
işləyib  hazırlamaq,  linqvistik  və  hüquqi  təminatını  bərqə- 
rar  etmək  mümkündür.  Doğrudur,  son  zamanlar  İT  sahə- 
sində  ixtisaslaşmış  bir  sıra  yerli  müəssisələr  bu  sahədə  il- 
kin  addımlar  atıblar.  Məsələn,  Meqa  İT  şirkəti  bir  neçə  il 
öncə  elektron  kataloq  və  elektron  kitabxana  sistemi  yara- 
dıb.  Bu  sistem  kartoçkalarm  elektron  formada  kataloqlaş- 
dırılmasmı,  reyestrinin  aparılmasmı,  sistemləşdirilməsini 
təmin  edən  bir  proqram  vasitəsidir.  Proqramm  "Elektron 
kataloq"  adlanan platformanm köməyilə  kitabxanadakı  sə- 
nəd kütlələri bir neçə parametr (qeydiyyat nömrəsi,  sərlöv- 
hə,  müəllif,  nəşr tarixi,  annotasiya  və  s.)  üzrə  elektron  ka-
Kitabxana-inform asiya xidmətində  elektrorı kataloq
 
|  159

---

taloqa  daxil  edilir.  "Elektron  kitabxana"  platforması  isə 
elektron  kataloqu  olan  kitablann  tam  mətnini  veribnlər 
bazasına yükləməyə imkan yaradır.
Həmin  proqram  təminatı  aşağıdakı  imkanlara  malik-
dir:
• Kitab haqqmda məlumatm kataloqa daxil edilməsi;
o 
Unikal identifıkasiya nömrəsinin (UİN) 
təyin edilməsi (reyestrin apanlması); 
o  
Kitabm adı;
o  
Müəllif haqqmda məlumat; 
o  
N əşrili; 
o  
Qısa annotasiya;
• Kataloqda olan  mövcud  məlumatlarm  redaktə  edil-
məsi;
• Məlumatlann  strukturlaşdırılması  və  qruplaşdırıl-
ması;
• Məlumatlann kataloqdan  silinməsi;
• Axtanş  sistemi (müxtəlif parametrlər üzrə);
o  
Identifıkasiya nömrəsinə  görə; 
o 
"Açar sözlər”ə  görə; 
o  
Kateqoriya üzrə.
Məlumatlann  düzgünlüyü  və  saxlanmasınm  təmin 
edilməsi  baxımından proqramm  aşağıdakı  imkanlan  möv- 
cuddur:
• Avtomatik  back-up  (serverdəki  bazanm  ehtiyat 
nüsxəsinin çıxarılması);
160  | 
C.A.Cəfərov
• Kataloqda  aparılmış  redaktə  əməliyyatlarmm  tarix- 
çəsinin saxlanması;
• Kitabxanaçılar üçün ikipilləli  səlahiyyət bölgüsü;
Əlbəttə  ki,  belə  kimi  təşəbbüslər  təqdirəlayiqdir,  la- 
kin  göründüyü  kimi  sistem  kitabxana  proseslərinin  avto- 
matlaşdırılması  işinin  yalnız  bir  hissəsini  yerinə  yetirmə- 
yə,  elmi-nəzəri  əsaslara  söykənmədən  məhdud  proqram- 
mexanizm  funksiyasmı  icra  etməyə  hesablanıb.  Çünki 
proqram təminatı  linqvistik məsələləri,  müxtəlif nəşr tiplə- 
rinin  (notlar,  xəritələr,  əlyazmalar)  mövcudluğunu  və  xü- 
susiyyətlərini  nəzərə  almayıb.  Başqa  sözlə,  kitabxana 
fondlan  təkcə  kitablardan  ibarət  olmadığmdan  və  müasir 
kitabxana  prosesləri  sadəcə  elektron  kataloq  yaratmaqla 
məhdudlaşmadığmdan  bu  və  buna  bənzər  təşəbbüslər,  hə- 
ləlik milli,  vahid AKİS  konsepsiyasma cavab vermir.
Təklif etdiyimiz  kimi  Azərbaycanda  MAKİS  yaradı- 
larsa bir sıra məsələlər öz həllini tapmış  olar:
1. 
Milli  elektron  kataloqun  tezaurus/linqvistik  təmi- 
nat məsələsi  həll  olunar,  mətnləri  avtomatik olaraq  dilimi- 
zin  orfoqrafık  qaydalarına  uyğunlaşdırmaq,  biblioqrafık 
yazılann,  məlumatlann  latm  qrafıkalı  Azərbaycan  əlifbası 
üzrə  avtomatik  sıralanmasmı  həyata  keçirmək  asanlaşar. 
Çünki  hazırda  kitabxanalarımızda tətbiq  olunan  AKİS-lər- 
də bu  əməliyyatı  yalnız  rus  və ingilis  dilində  yazılmış  bib- 
lioqrafık  yazıları  sistemləşdirərkən  aparmaq  mümkündür. 
Milli  ədəbiyyatın biblioqrafıyasmı  elektron kataloqdan kö-
Kitabxana-inform asiya xidm ətində  elektron kataloq
  | 
161

---