Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi məRKƏZİ elmi Kİtabxana

yət,  informasiya  axtarışı  zamanı  oxucu  tərəfmdən  itirilən 
vaxtı  və  kitabxanaçı  əməyini  minimuma  endirməkdir. 
Əgər  eiektron  bazadakı  informasiyalara  bütöv  bir  mənbə 
kimi  yanaşsaq,  elektron  kitabxana həmin  sistemi  idarə  et- 
mək,  operativ  işləmək  və  oxucuya  çatdırmaq  vasitəsi  ola- 
caqdır.
Elektron  kitabxanalar  həm  də  sənaye  cəmiyyətindən 
biliklər cəmiyyətinə keçidin baş  verdiyi müasir dövrümüz- 
də müstəqil  informasiya  sistemi kimi beynəlxalq mədəniy- 
yətlərarası  dialoqun  qurulması,  elmi-interaktiv  kommuni- 
kasiyalann yaradılması,  informasiya  mübadiləsi,  qarşılıqlı 
elmi  araşdırmaların  operativ  informasiya təminatı üçün  də 
real zəmin yaradır.
Kitabxanalarm  inkişafmı  şərti  olaraq 4  əsas mərhələ- 
yə bölsək,  elektron kitabxanalarm yaradılması-elektron ki- 
tabxanaşünaslıq nöqteyi-nəzərindən hələlik sonuncu,  alter- 
nativi  olmayan nəticə kimi  səciyyələndirilə bilər.
Oxucuya  xidmət  kitabxanalann  yarandığı  ilk  dövr- 
lərdən  ötən  əsrin  60-cı  illərinədək prinsipial  dəyişikliklərə 
məruz qalmayıb.  Belə ki,  əsrlər boyu kitabxani işi sahəsin- 
də  qazamlan  ən  böyük  naliyyətlər  kartoçka  kataloqunun, 
kitabxana təsnifat  sistemlərinin  yaradılması  ilə  məhdudla- 
şıb.  Yəni  dünyanm  ən  qədim  kitabxanalarmdan  biri  olan 
məsələn,  İsgəndəriyyə  kitabxanasmda  oxucuya  xidmət 
əsrlər  öncə  necə  idisə,  ötən  əsrdə  də  elə  o  cür  idi.  Müəy- 
yən  bir kitabı  əldə  etmək  üçün  günlərlə,  kilometrlərlə  yol 
qət edib kitabxanaya gedən  Orta əsrlərin  oxucusu ilə  səna-
ye  cəmiyyətinin  oxucusunun  məqsədəçatma zamanı  itirdi- 
yi vaxt arasında fərq yox idi.
Hələ  son  20-30  ilədək  insanlar  kitabxanaya  getmə- 
dən kitab  əldə  etməyin nə  olduğunu  təsəw ür belə etmirdi- 
lər.  Göründüyü  kimi,  “oxucu  ona  lazım  olan  kitabı  kitab- 
xanaya  gələrək  axtarmahdır”  iddiası  İnformasiya  cəmiy- 
yəti  şəraitində  öz  qüwəsini  itirir.  Oxucu  kitabxanaya  gəl- 
mədən  də  elektron  kataloq  vasitəsilə  ona  lazım  olan  kita- 
bm  kitabxanada  olub-olmadığım  yoxlaya  və  onu  elektron 
şəkildə əldə edə bilər.
Elektron  kitabxanalarm  yaradılması  tarixi  1971-ci  il- 
dən başlanır.  Həmin ildə Amerikalı  professor M.Hart “Qu- 
tenberq” adlı  layihəni  həyata keçirməklə  dünyada  ilk elek- 
tron  kitabxanam  yaradıb.  Elektron  kitabxanantn  ilk  mətn- 
ləri  də  elə  Hartın  özü  tərəfindən  kompyuterin  yaddaşma 
daxil  edilib.  “ABŞ-m  müstəqillik  bəyannaməsi  və  konsti- 
tusiyası”,  “Qanunlar  haqqmda  Bill”,  “İncil”  və  “Tövrat” 
M.Hartm  elektron  kitabxanaya  daxil  etdiyi  ilk  nəşrlər  idi. 
1992-94-cü  illərdə  ABŞ-da  və  Avropada  ilk  dəfə  olaraq 
elmi  əsaslar  üzərində  elektron  kitabxanaların  yaradılması 
işinə  start  verilib.  2000-ci  illərin  əvvəllərində  Yaponiya, 
Cənubi  Koreya,  Avstraliya və Rusiyada  analoji  kitabxana- 
lar meydana gəlib.
Azərbaycanda  isə  ötən  əsrin  80-ci  illərinin  sonlarm- 
da  AMEA-mn  Avtomatlaşdırılmış  İdarəetmə  Sistemləri 
laboratoriyasımn  əməkdaşları  ilk  dəfə  elektron  kitabxana 
yaratmaq təşəbbüsü ilə çıxış ediblər.
Kitabxana-informasiya xidmatində elektron kataloq
  |  147

---

Bugün  AMEA  Mərkəzi  Elmi  Kitabxanası,  Milli  Ki- 
tabxana,  BDU-nun  Elmi  Kitabxanası,  Prezident  Kitabxa- 
nası,  Naxçıvan  Dövlət Universitetinin  kitabxanası,  İqtisad 
və  Xəzər  Universitetlərinin  kitabxanalan  Azərbaycanda 
elektron  kitabxana  yaradıcılığı  sahəsində  öncüllərdəndir- 
lər.  Həmçinin  ölkədə  “Lit.az”-Azərbaycan  Ədəbiyyatınm 
elektron kitabxanası fəaliyyət göstərir.
Hazırda  dünyanm  bir  çox  kitabxanaları  bütün  qüv- 
vələrini  elektron  kitabxanaların  yaradılması  işinə  cəlb 
edir,  elektron kataloqu bunun üçün ən optimal vasitəyə çe- 
virirlər.  Son  illərdə  elektron  kitabxanalarm  yaradılması  işi 
Avropa Birliyi  və  YUNESKO  tərəfmdən  də  aktiv  şəkildə 
dəstəklənir.
1999-cu  ilin  sentyabr  aymda  Parisdə  YUNESKO- 
nun  rəhbərliyi  altında  elektron  kitabxanalann  yaradılması 
problemləri  üzrə  beynəlxalq  seminar  keçirilib. 
2000
-ci  il- 
lərin  əwəllərindən  etibarən  Avropa  Birliyi,  UNESCO  və 
IFLA  birlikdə  “Avropa  Elektron  Kitabxanası”nı  (AEK), 
sonra  isə  “Ümumdünya  Elektron  Kitabxanası”nı  (ÜEK) 
yaratmağa  başlayıblar.  21  aprel  2009-cu  ildə  yaradılan 
ÜEK-də  ödənişsiz  olaraq  dünyanm  hər  yerindən  nadir 
kitabları,  əlyazmalarım  oxumaq,  filmlərə,  şəkillərə  bax- 
maq olar.  Saytdakı  mətnlər  dünyanm  7  əsas  dilində-  ərəb, 
çin,  ingilis,  fransız,  portuqal,  rus  və  ispan  dillərindədir. 
Dünyanm  32  kitabxanasmm  qoşulduğu  bu  layihənin  əsas 
məqsədi  qiymətli  nadir  materialları  hamı  üçün  əlyetər  et- 
məkdir.  Bu  kitabxananm  yaradılması  ideyası  ABŞ  Kon-
148  | 
C.A.Cəfərov
qres  Kitabxanasımn  rəhbəri  Ceyms  Billinqtona  məxsus- 
dur.
Azərbaycan  kitabxana  ictimaiyyətinin  də  böyük 
ümidlər bəslədiyi  ÜEK-  (www.wdl.org) yaranar-yaranmaz 
ölkəmizin  tarixi,  yer  adlarınm  təhrif  olunması  ilə  yadda 
qaldı.  Məlum  oldu  ki,  kitabxananm  yaradıcılan  ölkəmiz 
haqqmda  informasiyam  nə  qədər  qəribə  görünsə  də  150  il 
bundan əvvəl  Sankt-Peterburqda nəşr olunmuş  sənədə isti- 
nad  edərək  hazırlayıblar.  Sənəddə  qədim  Azərbaycan  tor- 
pağı  olan  Naxçıvan  Ermənistanm  paytaxtı  kimi,  Ordubad 
isə İrəvan  quberniyasma  daxil  olan ərazi  vahidi  kimi  qeyd 
olunub.  Həmçinin,  kitabxanada  Sabirabad  rayonu  Petro- 
povlovsk adlandırılıb.
Ümumiyyətlə,  Ümumdünya  Elektron  Kitabxanasın- 
da Azərbaycan  tarixi  haqqmda  məlumatların  yalnız  1856- 
cı ildə Çar Rusiyasmda hazırlanmış  “Ha
6
op  reorpa(|)HMec- 
khx  KapToneK Pocchhckoh  HMnepHH”  (“Rusiya  imperiya- 
sının  coğrafı  kartoçkalar  toplusu”),‘  materialları  ilə  məh- 
dudlaşması  təəssüf hissi  doğurur.  Aydındır  ki,  təəssüflən- 
məklə də işimizi bitmiş hesab edə bilmərik.
Araşdırmalarımız  zamanı  müəyyən  etdik  ki,  həmin 
məlumatlar  Rusiya  Milli  Kitabxanası  tərəfındən  ÜEK-ə 
təqdim  olunub.  ABŞ  Konqres  Kitabxanası  isə  işin  icraçısı 
qismində çıxış  edib.
*  Toplu-suvenir  83  kartoçkadan  (yerli  əhalinin  g ey im i,  gerbi,  ərazinin  kiçik 
xoritəsi  və  s.  özündo  birləşdirən)  ibarətdir.
Kitabxana-informasiya xidmətində elektron kataloq  \
  149

---