Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi məRKƏZİ elmi Kİtabxana

mütəmadi məlumatlandırılması həyata keçirilməlidir.
Nitqin  tanınması  sistemi  və  mətnin  nitqə  çevril- 
məsi  sistemi  ilə  elektron  kataloqun  yaradılması  işinin 
uzlaşdırılması.  Müasir  dövrümüzdə  elektron  kataloqlarm 
yaradılması  işində  nitqin  tamnması  sistemindən  faydalan- 
maqla  müvafıq  prosesin  xeyli  sürətlənməsinə  nail  olmaq 
mümkündür.  Nitqin tanmması  sistemi  dedikdə,  mikrofona 
deyilmiş  nitqi  kompyuterdə  yazıya  çevirən proqram  təmi- 
natı  nəzərdə  tutulur.  Belə  sistemlər  kompyuterlərin,  avto- 
mobillərin,  robotlarm  və  digər  qurğularm  Azərbaycan  di- 
lində  daha  təbii  və  asan  yolla  -  nitq  vasitəsilə  idarə  olun- 
masmı  təmin  edə  bilər.  Bununla  yanaşı,  nitqin  tanmması 
sistemindən  elektron  kataloqun  yaradılması  işində  də  tam 
səmərəli şəkildə yararlanmaq olar.
Aydm  məsələdir ki,  biblioqrafık yazınm  əl  üsulu  ilə, 
yəni klaviaturamn köməyilə  AKİS-ə  daxil  edilməsi,  nitqin 
tanmması  sistemi  ilə  daxiletmədən  qat-qat  çox  vaxt  tələb 
edən  prosesdir.  Kataloqlaşdırıcı  biblioqrafık  yazmı  nitqin 
tanmması  sistemi  vasitəsilə,  mikrofona oxumaqla elektron 
kataloqa  daha sürətlə  daxil  edə bilər.  Əgər bir biblioqrafık 
yazxnm  klaviatura  ilə  elektronlaşdınlması  üçün  orta  he- 
sabla 2-4 dəqiqə (yalnız biblioqrafık təsvir)  və ya 5-10 də- 
qiqə  (annotasiyalı  təsvir)  vaxt  sərf olunursa,  nitqin  tanm- 
ması  sistemi  vasitəsilə  bunu  30-50  saniyə  ərzində  yerinə 
yetirmək  mümkündür.  Bu  isə  öz  növbəsində,  təklifımizin 
səmərəliliyinə dəlalət edir.
186  | 
C.A.Cəfərov
Dünyada  nitqin  tamnması  sistemlərinin  yaradılması 
yeni məsələ  deyil.  Lakin  Azərbaycan  dilinin morfoloji  cə- 
hətdən zəngin  olması-bir  söz  kökünə  şəkilçilər  artırmaqla 
çoxlu  sayda  sözlər  düzəltməyin  mümkünlüyü-milli  nitqin 
tanmması  sistemlərinin  yaradılmasmda  bir  sıra  çətinliklər 
yaradır.  Buna  baxmayaraq,  artıq  ölkəmizdə  Rabitə  və  İn- 
formasiya Texnologiyalan  nazirliyinin  təşəbbüsü  ilə  “Dil- 
manc”  adlı  nitqi  mətnə  çevirən  proqram  təminatı  hazır- 
lanıb.  Demək,  artıq  mikrofona  Azərbaycanca  deyilmiş 
mətni avtomatik yazıya çevirə bilən maşm tərcüməsi proq-
ramma malikik.
Artıq biz AMEA MEK-də həmin proqram təminatmı 
elektron  kataloqlaşdırma  prosesində  smaqdan  çıxarmışıq. 
Belə  ki,  proqram  təminatı  vasitəsilə  100-dən  artıq  biblio- 
qrafik  təsviri  nitq  vasitəsilə  elektronlaşdırmışıq.  Prosesin 
çətinliyi  ondadır  ki,  əw əla  istifadə  etdiyimiz  proqram 
təminatmı nə  “İRBİS-64”  AKİS-ə,  nə  də  “VTLS”  AKİS-ə 
tətbiq etmək mümkündür.  Çünki  qeyd  etdiyimiz kimi, hər 
iki  məhsul  xarici  istehsal  olduğuna  görə  qapalı  proqram 
kodlaşmasma  malikdir  və  bu  mənada  onların  strukturunu 
dəyişmək,  ora yeni  nəsə  əlavə  etmək mümkün  deyil.  Belə 
olan halda biz məcburuq  ki, hələlik nitq vasitəsilə yaratdı- 
ğımız elektron mətnləri ayrıca  mətn  faylmda saxlayaq.  Bu 
isə  nitq  vasitəsilə  yaradılmış  elektron  mətni  tam  elektron 
kataloq  kimi  oxucuya  təqdim  etməyi  çətinləşdirir.  Bu 
problemi  aradan  qaldırma  üçün  ilk növəbədə  MAKİS  ya- 
radılmalı  və  anadilli  nitqin  tanmması  sİstemi  birbaşa  hə-
K itabxana-inform asiya xidm ətində elektron kataloq
 
|  187

---

min sistemə inteqrasiya olunmalıdır.
Bununla  yanaşı,  əgər  Azərbäycan  kitabxanalarmda 
əksinə,  yazılı  mətni  nitqə  çevirən  sistemlər  də  tətbiq  olu- 
narsa,  bu  bir  sıra  problərin  həllinə  yol  açar.  Bımunla  da, 
marqinal  oxucu  qruplannm-kor  və  görmə  qabiliyyətini 
itirmiş  oxuculann  kitabxanalardan  istifadə  edə  bilməsi 
(elektron  kataloqa  səslə  müraciət  etməsi)  reallığa  çevrilə 
bilər.  Bu  sahədə  Azərbaycan  elminin  və  mədəniyyətinin 
böyük təəssübkeşi  Mehriban  xamm  Əliyevanm  rəhbərliyi 
ilə  Heydər Əliyev Fondu  ciddi  işlər  görür  və  uğurlu  nəti- 
cələr  göz  önündədir.  Məhz  Heydər  Əliyev  Fondunun  tə- 
şəbbüsü  ilə  gözdən  əlil  oxuculara  Brayl  əlifbası  ilə  yeni 
klaviatura  və  yeni  nəşrlər təqdim  olunur,  görüntünü  dəfə- 
lərlə böyüdən xüsusi  qurğular vasitəsilə mütaliə şəraiti  ya- 
radılır.  Bu  işlər,  həm  gərgın  əmək,  həm  çox  vaxt,  həm  də 
külli miqdarda maliyyə  vəsaiti tələb edir.  Haqqmda danış- 
dığımız  sistem yaradılarsa,  yəni  mətni  nitqə  çevirən  proq- 
ramımız  olarsa,  göraıə  qabiliyyətini  itirmiş  oxucularımıza 
daha  çevik  və  daha  miqyaslı  şəkildə  xidmət  göstərə  bilə- 
rik.  T əsəw ür  edək  ki,  görmə  qabiliyyətini  itirmiş  oxucu, 
kitabxanaya gəlmək və yeni kitab  “oxumaq” istəyir. İndiki 
şəraitimizdə  bu,  mümkün  deyil.  Əgər,  dediyimiz  şəraiti 
yarada bilsək,  həmin  oxucu kitabxanaya  gələr,  nitqi  vazı- 
ya  çevirən  sistem  vasitəsilə  elektron  kataloqa  müraciət 
edər (kitabm adım  mikrafona demək kifayətdir) və nəticə- 
ni  (tapılmış  elektron  təsviri),  vazmı  nitaə  cevirən  sistem 
vasitəsilə  eşidə  bilər.  Beləcə,  həmin  oxucunun,  sonradan,
188  | 
C.A.Cəfərov
istənilən  kitaba  qulaq  asmaq  imkanı  yaranar  (əwəlcədən, 
mikrofon vasitəsilə,  kitablar,  sistemin yaddaşma “oxunub-
sa”).
Beləliklə,  təklif  olunan  yeniliklərə  əsasən  Azərbay- 
can  kitabxanalarımn  elektron  kataloquna  əlyetərliyin  sə- 
viyyəsi yüksələcək,  oxuculara göstərilən  effektiv informa- 
siya xidmətinin  keyiiyyəti artacaq,  kitabxanalararası intel- 
lektual  infomiasiya  mübadiləsı  və  elmi  kommunikasiya 
imkanları genişlənəcək, milli  kitab fondlanmn elektronlaş- 
dmlnıası  və idarə olunması asanlaşacaq.
K üabxana-inform asiya xidm ətinds  elektron kataloq
  | 
189

---