Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi naxçivan böLMƏSİ
Yüklə 5,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
Günəş tutulmalarının sadə həndəsi mə'nası qədimdən məlumdur və alimlər çox çalışdılar ki, teleskoplarda süni günəş tutulmaları yaratsınlar. Lakin teleskopun fokal müstəvisinə «süni Ay» qoymaqla tacı müşahidə etmək cəhdləri boşa çıxdı. Nəhayət, 1930-cu ildə fransız alimi Bernar Lio diqqətlə dağınıq işıq mənbələrini araşdırır. Yer atmosferində dağınıq işıq Günəş işığının toz hissəciklərindən, su damcılarından və buz qırıntılarından səpilməsindən yaranır. Bu faktorları aradan qaldırmaq məqsədi ilə Lio dəniz səviyyəsindən 2900 m hündürlükdə astronomik stansiya üçün yer seçir. Teleskopun özündə isə dağınıq işıq, işıq şüaları optik hissələrdə əks olunanda, sınanda yaranır. Teleskopda dağınıq işığın əsas mənbəyi obyektivdir. Obyektiv şüşəsinin qeyri-bircins olması, səthinin ölçülərinin xətaları, obyektivin kənarında difraksiya - bunların hamısı dağınıq işıq mənbəyidir. Lio öz teleskopunda bir üzü müstəvi, digər üzü qabarıq olan birlinzlalı obyektiv götürür. «Süni Ay»dan sonra Lio sahə linzası adlanan obyektiv qoyur. Bu linza obyektivin xəyalını halqavari diafraqma üzərində qurur. Halqavari diafraqma, obyektivin kənarında difraksiya nətiçəsində yaranan dağınıq işığı aradan götürür. Bundaq əlavə, obyektivin səthlərində bir neçə dəfə əks olunan işıq diafraqmanın mərkəzində toplanır. Bu işığı, aradan
qaldırmaq üçün Lio
diafraqmanın mərkəzində balaca lövhə qoyur. Bü cür üssullarla Lio teleskopda yaranan dağınıq işığın miqdarını minimuma endirir. 1931-ci ildə Lio Günəş tacının kəsilməz spektrini müşahidə edir. Adi qırmızı işıq süzgəcindən istifadə edərək, o Günəş tacının fotoşəklini çəkir. Liodan əvvəl və Liodan sonra heç kəs bu cür müşahidələr edə bilməyib. I. A.Prokofyeva 1956-cı ildə Pulkovo rəsədxanasında Günəş tacının qırmızı və yaşıl xətlərinin spektrini alır. Prokofyeva Lio sistemini sadələşdirir. Onun teleskopunda "süni Ay»ı spektroqrafın yarığının bir üzü, sahə linzasını spektroqrafın kollimator güzgüsü, Lio diafraqmasım isə difraksiya qəfəsinin sağaııaqı əvəz edir. Bu teleskop quruluşca 581
sadədir, optik hissələri minimuma endirilib, lakin dağınıq işıq nəzərə çarpacaq qədərdir. Bu cür teleskoplarda xromosferi, protuberansları, Günəş tacmın parlaq emission xətlərini müşahidə etmk olar [i]. Ümumiyyətlə, sadələşdirilmiş koronoqraflarda ancaq spektral müşahidələr aparmaq olar. Ən böyük koronoqraf 1966-cı ildə SSRİ-də quraşdırılıb. Teleskopun optik və mexanik sxemi Q. M.Nikolski və A.A.Sazanov tərəfindən hazırlanmışdır [2,3,4,5]. Günəş atmosferinin üst qatlarını tədqiq etmək üçün koronoqraf olduqca effektli cihazdır. Müəllif yerli şəraiti nəzərə alaraq, kiçik səyyar koronoqraf prinsipial sxemini işləyib
hazırlamışdır. Bu
teleskop klassik
Lio koronoqrafından çox cuzi fərqlənir (şək. 1). Teleskopun baş obyektivi (1) bir üzü müstəvi, digər üzü qabarıq linzadır. Liıızanın diametri 110 mm, fokus məsafəsi 1600 mm-diı\ Linzanın qabarıq üzü Günəşə tərəf yönəlib. Baş obyektiv Günəşin xəyalını «süni Ay» (2) üzərində qurur. «Süni Ay» metal koııus olub oturacağının diametri 15 mm- dir. Beləliklə, «sün' Ay» Günəş diskindən gələn işıq şüalarının tam qarşısını ala bilir və elə əks etdirir ki, əks olunan şüalar baş obyektivin üzərinə düşməsin. «Süni Ay» sahə İmzasının üzərinə yapışqanla yapışdırılır. Sahə linzası (3) "İndustar" tipli obyektivdir (30/140) və baş obyektivin xəyalını «süni Ay»dan 153.5 mm məsafədə halqavari diafraqma (4) üzərində qurur. Diafraqmanın daxili diametri 9-10 mm-dir. Diafraqmadan sonra kamera obyektivi (20/160) (5) qoyulmuşdur. Kamera obyektivi Günəş atmosferinin xəyalını işıq qəbuledicisi (6) üzərində qurur. Kamera obyektivi optik ox boyunca ±50 mm hərəkət edə bilir. Bu zaman Günəşin / xəyalının miqyası 53833— - - 2 3 2 0 — ^ V arasında dəyişir. m m m m у Müqaisə üçün şəkildə həm də ŞDAİ-nin Alma-Ata yaxınlığında quraşdırdığı koronoqrafın optik sxemləri verilmişdir [ 5 ] . (1-baş ovyektiv, 2-süni Ay, 3-sahə linzası, 6- 582 Lio diafraqması.) ŞDAİ-in teleskopunda (4), (5) qurğuları vasitəsidə «süni Ay»dan əks olunan işıq şüaları tutulur, ki bu şüalar əlavə dağınıq işıq mənbəyi omasın. Bizim teleskopda belə qurğuya ehtiyac yoxdur. Şək. 1 Ədəbiyyat: 1.
р о к о ф ь е в а И . А . , Солнечные данные, 1956,№2, c.l 19-122. 2.
Н и к о л ь с к и й Г . M . , С а з а н о в А . А . , Астрономический журнал, 1966, 43,
№4, с.868-872. 3.
Г н е в ы ш е в М . Н . , Н и к о л ь с к и й Г . М . , С а з а н о в А . А . , Природа, 1967, №6, с.71-73. 4.
С а з а н о в Л . А . , Вестник АН СССР, 1967, №8, с.31-35. 5.
М, Земля и Вселенная, 1967, №6, с.66-70. 6.
Астрономический циркуляр, 1959, 18, №203, с.3-4.
ORBİTLƏRARASI ƏN QISA MƏSAFƏNİN TAPILMASININ BİR HƏLLİ HAQQINDA Heliosentrik orbitlərdə hərəkət edən iki səma cisminin toqquşmasının mümkünlüyü məsələsinin həllində orbitləra- rası ən qısa məsafə (MOİD) parametrinin tapılması birinci 583
Yüklə 5,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|