Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adina diLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 212,5 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tədqiqatın məqsəd və vəzifələri
- Mövzunun tədqiqi tarixi
- Tədqiqatın elmi yeniliyi
- Tədqiqatın nəzəri və metodoloji əsasları
4 səlcuq tayfalarının dil xüsusiyyətlərilə hansı nöqtələrdə kəsişib ayrıldığı məqamları öyrənmək baxımından da aktualdır. Tədqiqatın məqsəd və vəzifələri: Tədqiqatın əsas məqsədi Mahmud Kaşğarinin “Divan”da nümunə verdiyi oğuz qeydli sözləri təhlil etmək, onların semantik yükünü açmaq və bu sözlərin istər tarixən, istərsə də müasir Azərbaycan dili ilə nə dərəcədə səsləşdiyini öyrənməkdən ibarətdir. Təbii ki, hər bir dildə bir neçə leksik qat mövcuddur. Azərbaycan dilinin leksik fondunda da bir neçə mərhələ özünü göstərir. Prof.Tofiq Hacıyevin qənaətlərinə görə, Azərbaycan dilində iki oğuz qatı vardır(9,18): ən qədim oğuz təbəqəsi və oğuz-səlcuq leksik qatı. Məhz bu qatların bir-birindən ayrılmasında Mahmud Kaşğarinin “Divanü lüğat-it- türk” əsəri, müəyyən mənada, məhək daşı rolunu oynaya bilər. Beləliklə, “Divan”da oğuz dilinə daha dərindən nəzər salmaq üçün oğuz problemini araşdırmaq da vacibdir ki, bu məqsədlə də tədqiqatın qarşısında aşağıdakı vəzifələr durur: - “Divan”a əsasən türk xalqlarının və oğuzların yaşadığı tarixi- coğrafi məkanı müəyyən etmək; - Kaşğariyə görə oğuzların və oğuz dilinin ümumtürk dünyası və türk dilləri arasında hansı mövqedə dayandığını araşdırmaq; - Kaşğarinin oğuz qeydli sözlərini “Divan”ın ümumi lüğət fondundan çıxararaq araşdırmaq. Bu sözləri “Dədə Qorqud kitabı”nın dili ilə müqayisə etmək, onların semantikasına türk dilləri haqqında yazılmış digər lüğətlər vasitəsilə nəzər salmaq; - “Divan”dakı oğuz qeydli sözləri Azərbaycan dili kontekstində araşdırmaq və bu sözlərin Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafında hansı mövqedə durduqlarını müəyyən etmək; - “Divan”dakı oğuz qeydli sözlər və digər leksik vasitələrlə Azərbaycan dilinin qədim oğuz və oğuz-səlcuq qatlarına nüfuz etmək; -
nöqteyi-nəzərdən Azərbaycan tarixinə nəzər salmaq, Azərbaycan xalqının və dilinin təşəkkülündə oğuz tayfalarının nə zamandan və nə şəkildə rol oynadıqları məqamlara münasibət bildirmək.
türk” əsəri elm aləminə məlum olduğu gündən həmişə türkoloqların diqqət mərkəzində olmuşdur. İstər Avropa, istərsə də Şərq alimləri “Divan”ın çeşidli xüsusiyyətləri haqqında saysız-hesabsız monoqrafiya, kitab və məqalələr yazmışlar. “Divanü lüğat-it-türk” əsərini Azərbaycan dilinə çevirən Ramiz Əskər Mahmud Kaşğarinin anadan olmasının 1000 illiyi 5 münasibətilə Kaşğari haqqında iki biblioqrafik göstərici çap etdirərək, dünya şərqşünaslığında əldə edilməsi mümkün olan əsərlərin siyahısını bu kitablarda toplamışdır (18;19). Biz bu əsərlər vasitəsilə kaşğarişünaslığın müxtəlif ölkələrdə hansı səviyyədə inkişaf etməsi ilə qismən də olsa tanış oluruq. Azərbaycan elmində isə Mahmud Kaşğari haqqında ilkin məlumatlara hələ ötən əsrin 20-ci illərinin ortalarından etibarən B.Çobanza- dənin, Ə.Abidin, H.Zeynallının, P.K.Jüze və b. əsərlərində rast gəlirik. Daha sonra 30-cu illərdə Xalid Səid Xocayev bu əsəri Azərbaycan dilinə çevirmiş, amma təəssüf ki, çap etdirə bilməmişdir. Ötən əsrin 50-60-cı illərində bir neçə məqaləni çıxmaq şərtilə Mahmud Kaşğari haqqında demək olar ki, heç bir ciddi əsər qələmə alınmamışdır (18,114-116). Kaşğarinin həyat və yaradıcılığı ilə bağlı ciddi dönüş “Divan”ın 900 illik yubileyi ərəfəsində olmuşdur. Belə ki, sovet türkoloqlarının yubiley münasibətilə yazıb nəşr etdirdikləri məqalələr sırasında Azərbaycan alimlərinin də əsərləri yer almaqdadır. Bu əsərlər sırasında Ə.Dəmirçiza- dənin (6), M.Şirəliyevin (32), V.Aslanovun (23) və başqalarının məqalələ- rinin adlarını çəkmək olar. Dilçilik nöqteyi-nəzərindən yazılmış bu tədqiqatlardan sonra alimlərimiz bu əsərlə daha yaxından maraqlanmışlar. Belə alimlər cərgəsində Tofiq Hacıyevin (8), Fərhad Zeynalovun (22), Cəfər Cəfərovun (5), Elbrus Əzizovun (7) və başqalarının adlarını sıralamaq olar .Təbii ki, bu məqalələrdə Kaşğarinin ilk növbədə türk dilləri haqqında dediyi fikirlər tədqiqat müstəvisinə çıxarılmışdır. Kaşğari yaradıcılığına daha çox dilçilik nöqteyi-nəzərindən yanaşılan bu əsərlərdən sonra 80-ci illərdə də bu mövqe uzun müddət öz təsirini qoruyub saxlamışdır. Belə ki, 80-ci illərin ortalarında Arif Rəhimov Kaşğari “Divan”ına dilçilik baxımından daha geniş şəkildə nəzər salaraq, “Divan”ın leksik tərkibi, onun Azərbaycan dili və azərbaycandilli abidələrlə qarşılıqlı münasibəti haqqında bir sıra silsilə məqalələr və nəhayət, tədqiqat işi qələmə almışdır (21). Lakin məlumdur ki, Kaşğari “Divan”ı özündə təkcə dilçilik məsələlərini deyil, türk xalqlarının həyatı, məişəti, etnoqrafiyası, mifologiyası, poeziyası haqqında da geniş məlumatları ehtiva edir. Bu mənada, təqribən 80-ci illərdən sonra Azərbaycan alimlərinin Kaşğarinin yaradıcılığına olan marağı daha da genişlənmiş, təbii ki, ilk növbədə dilçilik məsələləri ön cərgədə durmaqla, alimlərimiz “Divan”da olan poetik mətnlər, etnik-etnoqrafik xüsusiyyətlər, türk xalqlarının mifoloji görüşləri və sairə haqqında da tədqiqatlar aparmışlar. Təqribən 90-cı illərdən etibarən aparılan belə tədqiqatlar sırasında T.Quliyevin (14), A.Xəlilin (11),
6 Ə.Cahangirin (4) əsərlərinin adlarını çəkmək olar. Qeyd edək ki, son illər Kaşğari yaradıcılığına, başqa sözlə desək, “Divanü lüğat-it-türk” əsərinə maraq daha da artmışdır. Azərbaycanda kaşğarişünaslığın inkişafından danışarkən Ramiz Əskəri və onun bu sahədə apardığı tədqiqləri ayrıca qeyd etmək lazımdır. Belə ki, Ramiz Əskər Azərbaycan dilçiliyi, elmi və bütövlükdə mədəniyyətşünaslığı qarşısında olduqca böyük bir iş görmüş, Mahmud Kaşğarinin “Divanü lüğat-it-türk” əsərini ilk dəfə olaraq Azərbaycan türkcəsinə çevirib çap etdirmişdir(15;16;17;). Təbii ki, bu əsərin Azərbaycan türkcəsinə çevrilməsinin əhəmiyyəti olduqca böyükdür. İndi istər bütövlükdə Azərbaycan xalqı, istərsə də mütəxəssislər bu əsərlə daha yaxından və ana dilində tanış olmaq imkanı əldə etmişlər. Amma Ramiz Əskər təkcə bununla kifayətlənməmiş, Mahmud Kaşğari və onun “Divan”ı haqqında silsilə məqalələr yazaraq, nəhayət, “Mahmud Kaşğari və onun “Divanü lüğat-it-türk” əsəri” adlı monoqrafiyası ilə Azərbaycan kaşğari- şünaslığını daha da zənginləşdirmişdir (18) .
liyev, E.Əzizov, C.Cəfərov, A.Rəhimov Kaşğari “Divan”ının leksik vahidlərilə daha yaxından məşğul olmuşlar. Hər bir tədqiqatçı öz tədqiqat istiqamətinə uyğun olaraq, bu leksik vahidləri araşdırma müstəvisinə çıxartmışdır. Xüsusilə, A.Rəhimov “Divan”da olan leksik vahidlərə daha geniş aspektdə yanaşmış, onların semantik yükünü Azərbaycan dili arealında araşdırmağa cəhd göstərmişdir. Bizim tədqiqatda isə Mahmud Kaşğarinin “Divan”da nümunə göstərdiyi oğuz qeydli sözlər ilk dəfə bu dissertasiyada ayrıca tədqiqata cəlb olunmaqla bərabər, onların leksik- semantik tutumu araşdırılmış və bu sözlər Azərbaycan dili ilə, xüsusilə “Dədə Qorqud kitabı”nın dili ilə müqayisəli şəkildə öyrənilmişdir. Dissertasiyada ilk dəfə Mahmud Kaşğarinin oğuz qeydli sözləri işığında Azərbaycan dilinin leksik qatında olan iki təbəqəyə - qədim oğuz və oğuz- səlcuq leksik qatlarına nəzər salınmışdır. Eyni zamanda, bu dissertasiyada ilk dəfə Mahmud Kaşğarinin nümunə verdiyi oğuz qeydli sözlər sonrakı dövrlərdə türk dilləri haqqında qələmə alınmış müxtəlif lüğətlər əsasında nəzərdən keçirilmiş, bu sözlərin tarixi inkişafda hansı semantik dəyişiklik- lərə uğradığı araşdırılmışdır. Həmçinin bu dissertasiyada ilk dəfə olaraq oğuz qeydli sözlərin işığında, başqa sözlə desək, linqvistik baxımdan Azərbaycan tarixinin müəyyən mərhələsinə də münasibət bildirilmişdir. Tədqiqatın nəzəri və metodoloji əsasları: Tədqiqatın nəzəri və metodoloji əsaslarını dünya, eyni zamanda, Azərbaycan türkoloqlarının Yüklə 212,5 Kb. Dostları ilə paylaş:
|