Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adina diLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 212,5 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT: Azərbaycan dilində
- Dissertasiyanın məzmunu aşağdakı nəşrlərdə öz əksini tapmışdır
- Я.С.Кулиева Огузская лексика в труде «Дивани лугат-ит- тюрк» Махмуда Кашгари
- Y.S.Guliyeva Oguz lexis in Mahmud Gashgari’s “ Divani lugat-it - turk ”
- НАЦИОНАЛЬНАЯ АКАДЕМИЯ НАУК АЗЕРБАЙДЖАНА ИНСТИТУТ ЯЗЫКОЗНАНИЯ им. НАСИМИ
- КУЛИЕВА ЯГУТ САБИР кызы ОГУЗСКАЯ ЛЕКСИКА В ТРУДЕ «ДИВАНИ ЛУГАТ-ИТ-ТЮРК» МАХМУДА КАШГАРИ
20 “Dədə Qorqud oğuzları”nı bir sıra ümumi cəhətlər yaxınlaşdırsa da, bunlar başqa-başqa xalqlardır”( 1,92 ). Biz
bu fərqi Mahmud Kaşğarinin “Divanü lüğat-it-türk”ünü araşdırarkən də görürük. Ən azı dil səviyyəsində. Məlum olduğu kimi Kaşğari XI əsr oğuzlarından - onların dillərindən, leksik vahidlərindən bəhs edir. Bu oğuz leksik qatını Azərbaycan dili ilə azacıq da olsa tutuşdurduqda, Azərbaycan dilində oğuz dilinin daha qədim leksik qatlarının mövcudluğu faktı ortaya çıxır. Təbii ki, Azərbaycan türkoloqları bu prosesi duymuş, Azərbaycan oğuzlarının Kaşğari oğuzlarından, Azərbaycan oğuz dilinin isə XI əsr oğuz dilindən fərqli bir şey olduğunu doğru olaraq qeyd etmişlər. Bu mənada prof. Tofiq Hacıyevin mülahizələri olduqca dəqiqdir: “Azərbaycan dilində oğuzca iki qat təşkil edir. Birinci qat eramızdan əvvəl ən qədim dövrlərdən Azərbaycan dilinin əsasını təşkil edən fonetik, qrammatik xüsusiyyətlər və qədim əsas lüğət fondudur. İkinci qat orta əsrlərdən yaranan, başqa oğuz dillərilə yeni əlaqələrin nəticəsində nüfuz edən faktlarla qaynayıb qarışmanın nəticəsidir”(9,18). Bu
mənada, Azərbaycan dilində qədim oğuz leksik qatının olmasını aşağıdakı şəkildə əsaslandırmaq olar. Belə ki, görkəmli rus türkoloqu N.A.Baskakov hun dövlətinin, hun dilinin parçalanarkən iki qola, qərbi hun və şərqi hun qollarına ayrıldığını yazır (24,103). Onun bu bölgüsünə diqqətlə nəzər salsaq, bu qolların hər ikisində oğuz budağının aparıcı mövqeyə malik olduğunu görərik. Bu bölgüyə əsasən, demək olar ki, qərbi hun qoluna aid olan Azərbaycan oğuzları hun dövlətindən ayrılarkən Orta Asiyada durmadan, birbaşa Azərbaycana gəlmiş və bu ərazilərdə məskunlaşmışlar. Eyni zamanda, qərbi hun qolunun oğuz budağının başqa bir qismini təşkil edən oğuzlar isə ilk növbədə Orta Asiyada məskunlaşmış, sonradan səlcuq dövlətinin tərkibində Ön Asiyaya yürüş etmişlər. Bu nöqteyi-nəzərdən yanaşdıqda Azərbaycan dilinin tərkibində olan birinci oğuz leksik qatının tarixi, eyni zamanda Azərbaycan dilinin birinci oğuz qatı ilə ikinci oğuz qatı, yəni oğuz-səlcuq qatı arasında olan fərqlərin mahiyyəti aydınlaşmış olur. Azərbaycan dilində olan ikinci oğuz leksik qatının tarixi taleyi isə birinci qata nisbətən daha aydındır. Professor Tofiq Hacıyev yazır: “Müasir Azərbaycan dilində və yazılı abidələrimizin dilində ilk orta əsrlərin və orta əsrlərin oğuzcası daha aydın görünür. Bu dövrlər, xüsusilə eramızın V-VII əsrləri, azərbaycanlıların etno-linqvistik və tarixi-sosial əlamətlərinin ümumiləşərək yenidən qurulduğu dövrüdür. Bu dövrdə Azərbaycanın yerli oğuzları ilə Orta Asiyadan gələn oğuzların iqtisadi, mədəni, siyasi təmasları 21 azərbaycanlıların yenidən təşkilinə müəyyən təsir göstərir. Bu qarşılıqlı əlaqə - təsir XI-XII əsrlərə qədər gəlir”(9,25). Bizə elə gəlir ki, Mahmud Kaşğarinin “Divanü lüğat-it-türk” əsəri hər sahədə, xüsusilə də dil sahəsində professor Tofiq Hacıyevin dediyi tezisi sübut edir. Belə ki, Mahmud Kaşğarinin oğuz leksikasının Azərbaycan dilində ikinci oğuz leksik qatı olması heç bir sübuta ehtiyacı olmayan faktdır. Məhz Mahmud Kaşğarinin oğuz leksikasının Azərbaycan dilinin leksik qatında ikinci oğuz leksik qatının olması bir daha onunla sübut olunur ki, biz Azərbaycan oğuzları, yəni oğuz qatının birinci leksik qatına sahib olan oğuzlar ikinci leksik qatda mövcud olan sözləri, başqa sözlə desək, “Orta Asiya oğuzcası”nı “başa düşmür”, onları anlamaqda çətinlik çəkirik. Bu mənada, hətta, Mahmud Kaşğarinin göstərdiyi oğuz qatında elə leksik vahidlər vardır ki, bu kəlmələr ikinci oğuz leksik qatıyla gəlsələr də, birinci oğuz leksik qatının sahibi olan azərbaycanlıların dilində vətəndaşlıq hüququ qazana bilmədilər. Amma bunun əksinə olaraq, səlcuq oğuzlarının, sonralar isə Osmanlı türklərinin dilində özlərinə çox asanlıqla mövqe qazanıb, leksik fonda daxil oldular ki, bu da Azərbaycan oğuzlarını səlcuq-osmanlı oğuzlarından istər etnos, istərsə də linqvistik baxımdan fərqləndirən ən mühüm göstəricidir. “XI-XII əsrlər Azərbaycanın etnik tarixində Orta Asiyadan səlcuq-oğuzlarının Ön Asiyaya və Cənubi Qafqaza gəlmələrilə əlaqədar olaraq yeni mərhələ ilə səciyyələnir... Biz hesab edirik ki, səlcuq-oğuzları Azərbaycan ərazisində yalnız türklərin sayını çoxaltmış, Azərbaycan dilində oğuz dilləri üçün səciyyəvi olan xüsusiyyətləri artırmışlar; başqa sözlə, oğuzlar (səlcuq-oğuzları-Y.Q.) Azərbaycanı türkləşdirənlər deyillər... Səlcuq oğuzları Azərbaycan xalqının etnogenezində həlledici rol oynamamışlar. Bu rol onlardan qabaqkı yerli türk etnoslarına məxsusdur”(13, 204-205). Beləliklə, Mahmud Kaşğarinin “Divanü lüğat-it-türk” əsərindəki oğuz leksikası öz tərkibində, öz daxilində ən qədim oğuz elementlərini daşımasına baxmayaraq, hər halda, əsasən, Orta Asiya və səlcuq oğuzlarını təmsil etməklə bərabər, eyni zamanda, Azərbaycan dilinin ikinci oğuz leksik qatını əks etdirir.
1. Mahmud
Kaşğariyə əsasən demək olar ki, türk etnosları ən qədim zamanlardan etibarən Ön Asiyada məskun olmuşlar.
2. Mahmud Kaşğari “Divanü lüğət-it-türk” əsərində, əsasən, Orta Asiya türklərindən və oğuzlarından bəhs etsə də, ümumilikdə türklərin və oğuzların Rum sərhədləri boyunca yaşadıqlarını da söyləyir. Bu fakt isə 22 bizə bu məqamda Mahmud Kaşğarinin hər halda Azərbaycan və Azərbaycan oğuzlarından da bəhs etdiyini güman etməyə əsas verir. 3. Mahmud Kaşğari “Divan”da türk dillərinin bütün genişliyini, vüsətini oxucusuna çatdırmağı və bu barədə ərəb dünyasına məlumat verməyi qarşısına məqsəd qoyduğu üçün təqribən 30-a yaxın türk dilini və onun materiallarını nümayiş etdirir. 4. Mahmud Kaşğari “Divan”da digər türk xalqları və türk dillərilə yanaşı oğuzlara və onların dilinə ayrıca diqqət yetirir. Bu onun “Divan”da göstərdiyi təqribən 300 sözün yanında “oğuzca” qeydini yazması ilə də təsdiqlənir. 5. Tədqiqatda Mahmud Kaşğarinin göstərdiyi 300-ə yaxın oğuz qeydli söz semantik baxımdan araşdırılır və onların semantik inkişafı sonrakı əsrlərdə türk dilləri haqqında yazılmış lüğətlər vasitəsilə izlənilir. 6. Mahmud Kaşğari “Divan”da türk dillərindən və xüsusilə də oğuz dilindən danışarkən bəzən elə məqamlara toxunur ki, bu da onun Azərbaycan oğuzlarının da dilini nəzərdə tutduğunu söyləməyə imkan verir.
7. Mahmud Kaşğarinin oğuzcası, əsasən, XI əsr Orta Asiya oğuzcasını nümayiş etdirir. 8. Mahmud Kaşğarinin oğuzcasını Azərbaycan dili ilə müqayisə etdikdə Azərbaycan dilində daha qədim oğuz leksik qatının mövcud olması üzə çıxır. Məlum olur ki, qədim hun oğuz leksik qatı Azərbaycan dilinin oğuz leksik qatları sırasında birinci, Mahmud Kaşğarinin oğuz leksikası isə ikinci oğuz leksik qatını təşkil edir.
9. Mahmud Kaşğarinin verdiyi linqvistik əsaslara söykənib demək olar ki, etnos baxımından Azərbaycan oğuzları hun oğuzlarının birbaşa varisləri, Kaşğari oğuzları isə hun oğuzlarının Orta Asiya varisləridir.
1. Anar. Dədə Qorqud dünyası. Azərbaycan jurnalı, №11, 1985 2. Ağasıoğlu F. Azər xalqı, Bakı, Ağrıdağı, 2000 3. Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti, Bakı, “Şərq-Qərb”,
2007
4. Cahangir.Ə. Qədim türk ədəbiyyatının linqvistik poetikası (M.Kaşğarinin “Divanü lüğat-it-türk” əsərindəki bədii nümunələr əsasında), Bakı,
Elm, 2001 5. Cəfərov C. M.Kaşğarinin “Divani lüğat-it-türk” əsərində alınma sözlər ( fars və ərəb sözləri). Türk dillərinin leksik-morfoloji quruluşu, Bakı, ADU, 1981 6. Dəmirçizadə Ə.M. XI əsr dilçisi Mahmud Kaşğarinin müqayisəli metodu. Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun Elmi əsərləri. XI seriya, Bakı, 1966 23 7. Əzizov E. M.Kaşğari lüğəti və XI əsrin türk dialektləri. Söz xəzinəsi, Bakı,
Maarif, 1995 8. Hacıyev T. Azərbaycan ədəbi dili tarixi, Bakı, ADU nəşriyyatı,1976 9. Hacıyev T. Azərbaycan dilində qeyri-oğuz elementləri. Türk dillərinin quruluşu və tarixi. Elmi əsərlərin tematik məcmuəsi, Bakı, ADU , 1983 10.Hacıyev T. Şumer mifi və Azərbaycan tarixi. “Ortaq türk keçmişindən ortaq türk gələcəyinə” V uluslararası folklor konfransının materialları, Bakı,2007 11.Xəlil A. Mahmud Kaşğarinin “Türk dillərinin divanı kitabı”nda ədəbi mətnlər, Bakı, Səda, 2001 12. ”Kitabi- Dədə Qorqud”-un izahlı lüğəti, Bakı, Elm, 1999
13. Qeybullayev Q.Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən, Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1994 14. Quliyev T. Azərbaycan şerinin qədim dövrü, Bakı,
Nurlan, 2001 15. Mahmud Kaşğari Divanü lüğat-it-türk. Tərcümə edən və nəşrə hazırlayan Ramiz Əskər, I cild, Bakı, Ozan, 2006 16. Mahmud Kaşğari Divanü lüğat-it-türk. Tərcümə edən və nəşrə hazırlayan Ramiz Əskər, II cild, Bakı, Ozan, 2006 17. Mahmud Kaşğari Divanü lüğat-it-türk. Tərcümə edən və nəşrə hazırlayan Ramiz Əskər, III cild, Bakı, Ozan,2006 18 .
göstərici, Bakı, “MBM”,2008 19. Ramiz Əskər. Mahmud Kaşğarinin “Divanü lüğat-it-türk” əsəri üzrə biblioqrafik və qrammatik göstərici, Bakı, “MBM”, 2008 20. Ramiz Əskər. Mahmud Kaşğari və onun “Divanü lüğat-it-türk” əsəri, Bakı,
21. Rəhimov A. Mahmud Kaşğarinin “Divanü lüğat-it-türk” əsəri və Azərbaycan dilinin leksikası. (namizədlik dissertasiyası), Bakı,1985 22. Zeynalov F. Türkologiyanın əsasları, Bakı,
Maarif,1981 Rus dilində 23. Асланов В.И. «Дивану лугат-ит-тюрк» Махмуда Кашгари и Азербайджанский язык. Советская тюркология, №1, Баку,1972 24. Баскаков Н.А. Тюркские языки, Москва, Изд-во Восточной лит-ры,1960 25. Будагов Л.З. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий, том.I, СанктПетербургь, 1869 26. Древнетюркский словарь, Ленинград, Изд-Наука Ленинградское отделение, 1969 27.Кононов А.Н. Махмуд Кашгарский и его «Дивану лугат ит-турк». Советская тюркология, №1, Баку,1972 28.Наджип Э.Н. Исследования по истории тюркских языков XI-XIV вв.,Москва, Наука, 1989. 29.Радлов В.В. Опыт словарья тюркских наречий. Том I, часть 1. С.-
24 Петербург, 1893 30. Радлов В.В. Опыт словарья тюркских наречий. Том I, часть 2.С.- Петербург, 1893 31. Севортьян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков (Обшетюрк ские и межтюркские основы на гласные). Москва, Наука , 1974, 768 с. 32. Ширалиев М.Ш. Махмуд Кашгари как диалектолог. Советская тюркология, №1, Баку,1972 Dissertasiyanın məzmunu aşağdakı nəşrlərdə öz əksini tapmışdır: 1. Mahmud Kaşğarinin oğuz dünyası. Bakı, Adiloğlu, 2010, (monoqrafiya), 192 s. 2. Mahmud Kaşğarinin “Divanü lüğat-it-türk” əsərində Rum sınırı. Bakı Dövlət Universiteti İlahiyyat fakültəsinin Elmi məcmuəsi. № 02, iyul, 2004, s.209-212 3.
coğrafi və elmi bğlgüsü. AMEA-nın Folklor İnstitutu, Elmi axtarışlar XXXIV, Bakı-2007, s.157-162 4.
ylmyny esaslandyryjydyr. Halkara ylmy maslahatyn nutuklarynyn gysgaca beyany, 2008 yylun Baydak ayynyn 21-22-i, s.64-65 5.
scientific turkology. Abstracts of reports of the İnternational Scientific Conference February 21-22, 2008, s.178-179 6.
Кашгарлы об
огузах. Махмыт
Кашгарлы – основоположник научной тюркологии. Материалы международной научной конференции, 21-22 февраль 2008 г, Ашгабат, s.293-294 7.
Mahmud Kaşğarinin “Divanü lüğat-it-Türk” əsəri və “Kitabi-Dədə Qorqud”dastanlarında işlənən bəzi oğuz sözləri.Bakı Dövlət Universiteti İlahiyyat fakültəsinin Elmi məcmuəsi. № 09, aprel, 2008, s.167-176 8.
Mahmud Kaşğarinin “Divanü lüğat-it-türk” əsərində oğuzca sözlər. Doğumunun 1000 yılı dolayısıyla uluslararası Kaşğarlı Mahmud sempoziumu. 17-19 ekim 2008, Rize, (bildiri metinleri), Rize Universitesi yayınları : 1., Rize 2008, s. 384-390 9.
dil tarixinin öyrənilməsində yeri. Bakı Dövlət Universitetinin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş Beynəlxalq elmi konfransın materialları, (humanitar elmlər), 30-31 oktyabr, 2009-cu il, Bakı-2009, s. 515-516 10.
Qiymətli nüsxə. Orta əsr əlyazmaları və Azərbaycan mədəniyyəti tarixi prob- ləri. XII Respublika elmi konfransının materialları ( Bakı, 3 iyun 2011-ci il). Bakı, Nurlan, 2011, s. 434-439.
25
Огузская лексика в труде «Дивани лугат-ит- тюрк» Махмуда Кашгари РЕЗЮМЕ
Диссертация Кулиевой Ягут Сабир кызы по теме «Огузская лексика в труде «Дивани лугат-ит-тюрк» Махмуда Кашгари» состоит из введения, трех глав, заключения и списка использованной литературы. Объектом данного исследования является огузская лексика. Во
введении обосновывается актуальность темы, определяются степень ее изученности, цели и задачи исследования, теоретико-методологическая основа, научная новизна и научно-практическая значимость работы, а также апробация диссертации. Первая глава диссертации называется «Понятие огуз в Диване» . В данной главе предоставляются сведения об огузах и их языке, об их географическом местонохаждении, об их этническом составе. Вторая глава диссертации называется «Огузская лексика в «Диване» и их лексико-семантические свойства». В главе исследованы лексико- семантические свойства огузских слов ( Махмуд Кашгари указал на 300 из них) сопоставительно со словами из различных словарей, написанных в более позднее время, а также языком «Книги Деда Коркута». Третья глава озаглавлена «Огузская лексика Махмуда Кашгари в «Дивани лугат-ит-тюрк» и Азербайджанский язык». В этой главе указывается на то, что огузская лексика, представленная в труде Махмуда Кашгари составляет второй огузский лексический слой в лексике Азербайджанского языка. Первый же слой является самым древним слоем Хуннского периода. В заключении диссертационной работы подводятся итоги всему исследованию и делаются соответствующие выводы.
26
Oguz lexis in Mahmud Gashgari’s “ Divani lugat-it - turk ” RESUME The dissertation by Guliyeva Yaqut Sabir gizi on the theme “ Oguz lexis in Mahmud Gashgari’s “ Divani lugat-it turk ” consists of the introduction, three chapters, the conclusion and the list of literature.. In the scientific work the oguz lexis in the above-mentioned Mahmud Gashgari’s work is the subject of the research. The actuality of the theme, the aims and tasks of the research, its history, scientific novelty, theoretical and methodological basis have been proved in the introduction. In the first chapter “ Oguz meaning in “Divan” it is indicated that, in his work Gashgari called the territories from Byzantine to Chinese borders as the Turkish territories. In the first chapter of the research the information connected to the theme of Mahmud Gashgari’s ideas about the oguzs, their geographical location, ethnical characteristics, the Oguz language and etc. have been given. The second chapter of dissertation is called “The oguz lexis in “Divan”. Their lexical-semantic features”. It is noted that, Mahmud Gashgari in his work “Divani lugat-it turk ” showed totally 300 words in the oguz language. The lexical-semantic features of these words were investigated In the research. First of all, they were compared with the different glossaries written about the language of “Dada Gorgud’s books”, and later about the Turkish language. During the comparison the semantic development of the oguz words were followed. The third chapter of the dissertation is called “The oguz lexis of “Divani lugat-it turk” by Mahmud Gashgari and the Azerbaijani language ”. In this chapter it is shown that, the oguz lexis as the sample in Mahmud Gashgari’s “Divani lugat-it turk ” complies the second oguz lexical layer in the row of lexical layers of the Azerbaijani language. But the first layer is the most ancient lexical layer of the Hun period. In the conclusion the ideas expressed in the dissertation have been generalized.
НАЦИОНАЛЬНАЯ АКАДЕМИЯ НАУК АЗЕРБАЙДЖАНА ИНСТИТУТ ЯЗЫКОЗНАНИЯ им. НАСИМИ На правах рукописи КУЛИЕВА ЯГУТ САБИР кызы ОГУЗСКАЯ ЛЕКСИКА В ТРУДЕ «ДИВАНИ ЛУГАТ-ИТ-ТЮРК» МАХМУДА КАШГАРИ Специальность : 10.02.06 – Тюркские языки А В Т О Р Е Ф Е Р А Т Диссертации на соискание научной степени доктора философии по филологии Баку - 2011
Yüklə 212,5 Kb. Dostları ilə paylaş:
|