Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adina diLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 212,5 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tədqiqatın nəzəri və təcrübi əhəmiyyəti
- Tədqiqatın aprobasiyası
- Tədqiqatın quruluşu
- DİSSERTASİYANIN ÜMUMİ MƏZMUNU Girişdə
- I fəsli “Divan”da oğuz anlayışı”
7 Mahmud Kaşğari və onun “Divanü lüğat-it-türk” əsəri haqqında söylə- dikləri elmi və metodoloji fikirlər təşkil edir. Tədqiqatın əsas məqsədlə- rindən biri Azərbaycan dilinin oğuz leksik qatlarını araşdırmaq olduğundan, dissertasiyanın əsas ideya mənbəyi kimi AMEA-nın müxbir üzvü, prof. Tofiq Hacıyevin 1983-cü ildə yazıb çap etdirdiyi “Azərbaycan dilində qeyri-oğuz elementləri” adlı məqaləsi qəbul olunur (9). Tədqiqat zamanı bir sıra qısaltmalardan da istifadə olunmuşdur: DLT- “Divanü lüğat-it-türk”; DQK – “Dədə Qorqud kitabı”; DTS- Drevnetyurkskiy slovar; ES – Etimoloqiçeskiy slovar tyurkskix yazıkov.
nəzəri müddəalar türkologiya elmində Azərbaycan dilinə və Azərbaycan tarixinə olan ənənəvi baxışların müəyyən dərəcədə dəyişməsi ilə yadda qala bilər ki, bu da onun nəzəri əhəmiyyətini müəyyən edir. Dissertasiyanın nəzəri dəyəri onun təcrübi əhəmiyyətini də şərtləndirir. Belə ki, nəzəri nəticələrdən müxtəlif əsərlərdə elmi-nəzəri problemlərin qoyuluşu, leksik vahidlərdən isə dərslik və tədris vasitələrinin yazılışı zamanı nümunə kimi istifadə etmək olar .
Türkologiya kafedrasında yerinə yetirilmişdir. Tədqiqatın əsas məzmunu dissertantın çap etdirdiyi “Mahmud Kaşğarinin oğuz dünyası” (Bakı-2010) adlı monoqrafik tədqiqatında, Bakı Dövlət Universiteti İlahiyyat fakültəsinin nəşr etdiyi “Elmi məcmuə”də, AMEA Folklor İnstitutunun nəşri olan “Elmi axtarışlar” məcmuəsində və digər dərgilərdə öz əksini tapmışdır. Dissertant Mahmud Kaşğarinin anadan olmasının 1000 illik yubileyi ilə əlaqədar olaraq xarici ölkələrdə keçirilmiş konfranslarda da iştirak etmiş, 21-22 fevral 2008-ci ildə Türkmənistan Respublikasında, 17- 19 oktyabr 2008-ci ildə isə Türkiyənin Rize Universitetində təşkil olunmuş konfranslarda məruzələrlə çıxış etmişdir. Tədqiqatın quruluşu: Dissertasiya giriş, üç fəsil, nəticə və ədəbiyyat siyahısından ibarətdir.
8
tədqiq tarixi, elmi yeniliyi, nəzəri və metodoloji əsasları, elmi və təcrübi əhəmiyyəti əsaslandırılır. Dissertasiyanın I fəsli “Divan”da oğuz anlayışı” adlanır və iki bölmədən ibarətdir. “Türklərin və oğuzların yaşadığı tarixi-coğrafi məkan. Oğuzlar türk xalqlarından biri kimi. Mahmud Kaşğari oğuzlar haqqında” adlanan birinci bölmədə göstərilir ki, XI əsrin ikinci yarısında Mahmud Kaşğari türklərin yaşadığı coğrafi ərazini aşağıdakı şəkildə təsvir edir, Rum – Bizans sərhəddindən Çinə qədər: “Rum ölkəsindən tutmuş Maçinədək türk ellərinin hamısının boyu (uzunluğu) beş min, eni üç min fərsəx, tamamı səkkiz min fərsəxdir”(15,104). “Bu gün uzunluğu beş min fərsəx, eni üç min fərsəx, cəmisi səkkiz min fərsəx olan türk ölkəsinin sərhədlərinin ucları Abisgün (Xəzər) dənizində birləşərək Rum diyarından və Özçənddən Çinə qədər uzanır”(17,152). Prof. T.Hacıyevin də qənaətinə görə, türklər Ön Asiyada ən qədim zamanlardan, hətta şumer dövründə də yaşamışlar (10). Türklərin Ön Asiyada, o cümlədən Azərbaycan və Arran ərazilərində ən qədim zamanlardan yaşamalarını prof. F. Ağasıoğlu (2) da öz əsərlərində söyləyir. Mahmud Kaşğari də Rumdan şərqdəki torpaqlarda türklərin daha qədimdən yaşadıqlarını bildirir. Səlcuqların Ön Asiyaya, daha konkret desək, Xəzər dənizinin qərbinə yürüşünü XI əsrlə bağlasaq, onda Mahmud Kaşğarinin dediyi sözlərin əhəmiyyəti bir daha aydınlaşar. Çünki Mahmud Kaşğarinin qələmə aldığı “Divan”ın yazılma tarixi, 1072-74-cü illər, təqribən səlcuqların Ön Asiyaya ilk yürüşləri olan, 1071-ci ildə baş vermiş Malazgird döyüşü ilə üst-üstə düşür. Bu isə o deməkdir ki, oğuz-səlcuq türkləri buraya yeni gəlməyə başlamış, yerli türklər isə burada daha qədim zamanlardan məskunlaşmışlar. Mahmud Kaşğari Rumdan şərqdəki torpaqlarda türklərin qədim zamanlardan yaşadığı faktını çox sadə və sakit şəkildə qələmə almışdır: “ Rum ölkəsinin yaxınlığından şərqə doğru tərtib etməklə şərqdəki müsəlman olan və olmayan oğuz boylarının yerlərini də bildirdim. Rum (Bizans) ölkəsinə ən yaxın olan boy bəçənəkdir. Sonra kıfçak (qıpçaq), oğuz, yəmək, başğırt, basmıl, kay, yabaku, tatar, kırkız (qırğız) gəlir. Qırğızlar Çin ölkəsinə yaxındırlar. Bu boylar Rum ölkəsinin sərhəddindən şərqə doğru bu ardıcıllıqla məskunlaşmışlar”(15,77). Mahmud Kaşğari bu torpaqların sadəcə türk torpaqları olduğunu deməklə kifayətlənməyərək, hansı türk tayfasının bu torpaqların hansı ərazisində 9 yaşadığını da dəqiq bildirir. “ Edhgiş Özçənddə yerləşən bir türk oymağı (15,161). “Ötükən Tatarıstan çollərində bir yer adı, uyğur elinə yaxındır”(15,94). “Aramut Uyğur ellərinə yaxın bir yerdə yaşayan bir türk boyu” (15,194) və s. Mahmud
Kaşğarinin “Divan”da ən geniş şəkildə məlumat verdiyi türk xalqlarından biri də oğuzlardır. Türkoloji ədəbiyyata görə oğuzların IX-XI əsrlərdə Sırdərya, Amudərya hövzələrində və onlara yaxın olan bölgələrdə yaşadıqlarını görürük . Mahmud Kaşğari də XI əsrdə oğuzların əsasən bu bölgədə daha çox məskun olduqlarını bildirir. Mahmud Kaşğariyə görə Sitkün, Manqışlaq, Suğnaq, Qərnağ oğuz şəhərləri olub, Xəzərin şərqində yerləşmişlər. Amma bir qədər yuxarıda dediyimiz kimi, Mahmud Kaşğari türkün sərhəddini qərbdə Rum sərhəddindən başlayır. Və burada, Rum sərhəddində, konkret olaraq hansı tayfanın, hansı türk xalqının yaşadığını dəqiq göstərir: “Bəçənək, Rum yaxınlığında yaşayan türk boyu...”(15,469). Kaşğari bir neçə yerdə açıq-aşkar yazır: “ Rum (Bizans) ölkəsinə ən yaxın olan boy bəçənəkdir...”(15,77), “ Rum diyarındakı bəçənəklərə qədər...”(15,104). Böyük türkoloqun sözlərinə görə bəçənəklər oğuzdurlar. Mahmud Kaşğari Rum sərhəddindən danışarkən məhz oğuz olan beçeneklərdən bəhs edir. Mahmud Kaşğari “Divan”da açıq-aşkar yazır : “ Bəçənək – bir oğuz boyu. Bu söz Biçənək şəklində də yazılır”(15,469). Sonrakı məlumatlarında isə beçeneklərin məhz oğuz olduğunu dolayısı yolla da bir neçə dəfə xatırladır: “Rum ölkəsindən Çinə qədər bütün oğuzlar və köçərilər...”(15,497), “Rum ölkəsinə qədər oğuzlar, suvarlar və qıpçaqlar...”(17,143) və sairə. Deməli, buradan belə bir nəticə çıxır ki, Mahmud Kaşğari dövründə Rum diyarına yaxın ərazilərdə türk tayfalardan oğuzlar, oğuz tayfalarından isə beçeneklər məskun olmuşlar. X-XI əsrlərdə Şimali Azərbaycanın, başqa sözlə desək, tarixi Azərbaycan və Arran ərazilərinin Rum sınırına yaxın ərazilər olduğunu nəzərə alsaq, ən azı Arranda da məhz oğuzların və oğuzlardan da beçenek boyunun daha çox məskun olduğunu söyləyə bilərik. Lakin, görünür, bu torpaqlarda yaşayan türklər, öz etnik və dil xüsusiyyətlərinə görə Orta Asiyada yaşayan türklərdən, oğuzlardan fərqləndiyi üçün Mahmud Kaşğari də onların üzərində əsaslı şəkildə dayanmamış, öz fikrini, əsasən, Orta Asiyada yaşayan türklərin və yeni qüvvə ilə meydana çıxan oğuz-səlcuqların üzərinə yönəltmişdir. Amma oğuzlardan danışarkən Mahmud Kaşğarinin “Divan”ın müxtəlif yerlərində bir qeydi bir neçə dəfə xatırlatması maraq doğurur. Belə ki, “Divan”ın bir neçə yerində Mahmud Kaşğari “oğuzlardan bəziləri” Yüklə 212,5 Kb. Dostları ilə paylaş:
|