Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami adına ƏDƏBİyyat institutu nizami Tağısoy qaraçay əDƏBİyyati

Qaraçay  ədəbiyyatı
279
olunmuşdur.  Qaraçay  romanlarında  kifayət  qədər  geniş  planda 
(«məsələn, «Dan ulduzu»nda) biz Tanrıya (Teyri) müraciətlərlə 
də rastlaşırıq.
60-70-ci illər Qaraçay romanlarında («İllər və dağlar») nəğ-
mələrdən  istifadə  ardıcıl  xarakter  alırdı.  Burada  «Qanamat» 
«Biynöger»,  «Candar»  kimi  qəhrəmanlıq  nəğmələri  daha  geniş 
təqdim olunmuşdur. Bir sıra hallarda tarixi nəğmələrdən  də ro-
manlara fraqmentlər daxil edilmişdir. Bəzi romanlarda («Dağlar-
da səs», «Böyük Qaraçayda», «Dan ulduzu» və s.)  Tatar xan, 
Biynöger və s. nəğmələrdən nümunələrə yer verilmişdir. Digər 
qism romanlarda müəlliflər  əsərin aparıcı obrazları olan Nart 
batırlarını, yaxud Qaraçay-malkar nağıllarının qəhrəmanlarını  
Açemez, Yeryüzmək,  Qarabatır,  Çora  kimi  adlandırırlar.
Qaraçay romanlarının poetikasının xarakterik xüsusiyyəti on-
ların süjetində müsbət qəhrəmanların atını öz yaxın dostu kimi 
dəyərləndirməsidir. Qaraçay eposunda bu atlar müxtəlif adlar al-
tında  – Sadak, Yelquş, Toru, Tülpar və s. kimi təqdim edilmişdir.
Qaraçay  romanları  xalq  milli  uşaq  oyunlarının  –  aşıq-aşıq, 
daş atma, ox atma, güləş, sıbızqı alətində (Qaraçay milli musiqi 
aləti)  çalmaq,  milli  və  dini  bayramların  keçirilməsi  (məsələn, 
Qurban bayramı), qəhrəmanların milli toy geyimlərinə, belindəki 
qızılı kəmər, başındakı  ağ ipək yaylıq,  sinəsindəki qızılboyunba-
ğı və s. təsvirinə də kifayət  qədər yer ayırmışdır.
1950-1980-ci illər Qaraçay ədəbiyyatının inkişafı həm də apa-
rıcı sənətkarların fərdi yaradıcı üslubunun  formalaşdığı dövr kimi 
nəzərdən keçirilməlidir. Roman janrına müraciət  etməklə, onlar 
ictimai  həyatda baş verən dəyişiklikləri  diqqət mərkəzinə çəkə 
bilmişdilər. Qaraçay müəlliflərinin həmin dövrki bədii axtarışların-
da insanın daxili aləminin ətraflı şəkildə  təsvir  olunmasına cəhd, 
həm də həmin dövrə qədər yazıçı  baxışlarında təsvir obyektinə 
düşmədiyin dən fərqli rakurslardan işıqlandırılmış və Qaraçay nəsri  
yeni emosional məzmunla dolduru lmuş, zənginləşdirilmişdir. Su-
byektiv başlanğıcla müşayiət olunan bu proses əsl bitkin xarakter-

---

Nizami Tağısoy
280
lərin yaradılmasına kömək etməklə həyatda mövcud tipləri təsvir 
mərkəzinə çəkə bilmişdir. Qaraçay nasirlərinin roman qəhrəman-
ları insan ağrılarını, onun mənəvi tələblərini, ona olan inamı daha 
güclü şəkildə ifadə etmişdir. Sənətkarlar bu dövrdə öz qəhrəmanla-
rının daha çox mənəvi problemlərini  həll  etməyə, onları müxtəlif 
tipli həyat situasiyalarına salmaqla  sınqdan keçirmiş, parlaq milli 
xarakterlər yaratmağa səy göstərmişlər.
ƏDƏBİYYAT
1.  Акачиева  С.  Карачаевский  роман.  Становление  и 
развитие  жанра.  Черкесск,  1980. 
2.  Багъатырланы  Х.  Эске  тюшюрюле.  Черкесск,  Кара-
чай-Черкес  китаб  изд-во.  1963.
3. Байрамукова Х. Вечные всадники. М., 1984. 
4. Байрамукова Х. Aйpaн. M., 1984. 
5. Батчаев М. Мои земляки. Повести. Черкесск, 1972. 
6. Батчаев М. Быть человеком. Повести, рассказы, новел-
лы. М., 1987.
7.Бекизова Л.А., Караева А.И., Тугов В.Б. Жизнь, герой, 
литература. Черкесск, 1978. 
8. Боташев З.Ш. Мифо-фольклорные истоки и литератур-
ные взаимо действия в карачаевской прозе второй половины 
ХХ в.  Filol.üz. fəls. dokt. diss.avtoref., Карачаевск, 2009.
9.  Чанкаева  Т.А.  Эволюция  карачаевской  литературы  
1920-1960-х  годов:  Проблематика,  поэтика,  межлитератур-
ные  связи.  Filol.üz.  elm.  dokt.diss.avtoref.  М.,  1998.    
10. Джанибекова Р.А. – Х. Тема Великой Отечественной 
войны  в  литературе,  искусстве  и  научных  исслледованиях 
Карачаево-Черкессии // Карачаево-Черкесия в годы  Великой 
Отечественной войны. Черкесск, 1982.
11. Эбзеланы Х.Мунир. Бычакъны ауузунда.  Черкесск, 
1966.  

---

Qaraçay  ədəbiyyatı
281
12. Ершов Л.Ф. История русской советской литературы. 
М., «Высш.шк.», 1982.
13. Ефрюкова Н.В. Русскоязычная карачаевская и балкарская 
проза: жанро вая эволюция  и поэтика: К.Кулиев и А. Суюнчев. 
Filol.üz. fəls. dokt. diss.avtoref.  Карачаевск. 2008. 
14.  Ədəbiyyatşünaslıq    terminləri  lüğəti.  İşlən.  və  təkmil. 
4-cü  nəşri.  Tərt.ed.  Ə.Mirəhmədov.  Bakı,  “Maarif”,  1988.  
15. Хубийланы О. Аманат. Роман. Черкесск. 1-чи китаб, 
1959, 2-чи китаб, 1961.   
16. O.Xubiev. Месть. Черкесск, 1977. 
17. О.Хубиев. Люди.Черкесск, 1986. 
18.  Хубиева З.И. Карачаевская повесть 1960-1980-х го-
дов: проблема жан рово-стилевых исканий. Filol.üz. fəls.dokt.
diss.avtoref. Карачаевск, 2001.
19. Кагиева Н. Халимат Байрамукова. Очерк творчества. 
Черкесск, 1966.
20.  Кагиева  Н.И.  Судьба  страны  –  твоя  судьба.  Очерк 
творчества.  Черкесск,  Кар.-Черк.  отд.  Ставр.  книж.  изд-ва., 
1973.
21. Караева А.И. Очерк истории карачаевской литерату-
ры. М., “Наука”, 1966.
22. Караева А.И. О военной прозе в современной карача-
евской литературе. Черкесск, 1971. 
23. Караева А.И. Карачаевская литература// История со-
ветской  многонацио нальной литературы. В 6-ти т., Т.5, М., 
“Наука”,  1974. 
24.  Караева  З.Б.Формы  эпического  повествования  в  со-
временной  многона цио нальной  прозе.  Черкесск,  1983. 
25. Караева А.И. Обретение художественности. М., 1988.  
26. Къобанланы Д. Эки заман. Роман. Черкесск, I-чи ки-
таб, 1965, II-чи kитаб 1966, III-чу kитаб, 1968
27.  Корхмазов  К.М.  Меч  мести.  Черкесск,  кн.1,  1970; 
кн.2,  1974.
28. Кубанов Д. Х-А. Голос в горах. Роман, Черкесск, 1963.
29. Лайпанланы С.  Бир кюн сыртда. Биринчи атламла. 

---