Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami adına ƏDƏBİyyat institutu

 

18 

yaradıcılığı durur. Yazıçının qələmə aldığı hekayə, povest və romanlarını 

mifoloji  aspektdən  ən  uğurlu  tədqiqatçılarından  biri  Arif  Məmmədov 

olmuşdur.  “Çingiz  Aytmatov  nəsrində  kosmos  və  xaos”,  “Çingiz 

Aytmatov  nəsrində  mifoloji  motiv  model  kimi”  məqalələrində,  “Türk 

xalqları  ədəbiyyatı  və  türk  mifologiyası”  adlı  metodik  vəsaitində  o, 

yazıçının  yaradıcılığındakı  ilkin  qaynaqların,  mif  mətinlərinin, 

“Manas”dan və digər folklor nümunələrinin bədii mətndə əksi məsələlərini 

araşdırmışdır.  

Ülviyyə  Hüseynovanın  “Çingiz  Aytmatovun  rusdilli  əsərlərində 

türkizmlər”  adlı  tədqiqatı  dilçilik  baxımdan,  kinoşünas  alim  Tofiq 

İsmayılovun  “Türk  xalqlarının  kino  sənəti”  araşdırması  isə  kinoşünaslıq 

baxımından  Çingiz  Aytmatovun  irsinə  işıq  salır.  Tofiq  İsmayılov  Çingiz 

Aytmatovun  fəaliyyətini  qırğız  kinosunun  yeni  mərhələsi,  mənəvi-əxlaqi 

axtaışlar  dövrü  kimi  xarakterizə  edir.  “Bu,  mənəvi-əxlaqi  axtarışlar 

mərhələsi idi.  

Çingiz  Aytmatov  özünün  yarım  əsrdən  bir  az  da  çox  davam  edən 

yaradıcılıq  yolu  ilə  bütün  dünyanı,  o  cümlədən  Azərbaycan 

ədəbiyyatşünaslığını da yaxşı mənada təsirdə saxlamağı bacardı. Onun hər 

əsəri  Azərbaycanda  böyük  bir  hadisə  kimi  qarşılandı.  Onun  yaradıcılığı 

min  illərlə  tarixə  malik  olan  türk  təfəkkürünün  ümumdünya  səviyyəsində 

təqdimatı  idi.  Bu  təqdimatın  hər  addımını  ədəbiyyatşünaslığımız  diqqətlə 

izləyirdi.  

“Azərbaycanda Çingiz Aytmatovun əsərlərinin tərcüməsi və nəşri 

problemləri”  adlı  son  bölmədə  yazıçının  əsərlərinin  dilimizə  tərcümə  və 

nəşr məsələlərinə toxunulmuşdur.  

Onun  yaradıcılığının  kökündə  duran  həqiqətlər  təkcə  qırğız  xalqının 

deyil,  o  kökdən  qidalanan  geniş  coğrafiyada  yaşayan  bütün  xalqların 

həyatını  özündə  əks  etdirmişdir.  Bu  baxımdan,  Çingiz  Aytmatov  hər  bir 

qırğız  qədər,  azərbaycanlı  üçün  də  doğmadır.  Bu  gerçəklik  Çingiz 

Aytmatovun  yazıçı  kimi  parlamağa  başladığı  ilk  illlərdən  etibarən 

Azərbaycan  ədəbi  fikrində  ən  yüksək  səviyyədə  ifadə  olunmuşdur.  Ötən 

əsrin 60-cı illərindən başlayaraq Çingiz Aytmatovun əsərləri aparıcı dünya 

dilləri ilə yanaşı Azərbaycan dilinə də tərcümə olunmuş, görkəmli şair və 

yazıçılarımız onun kitablarına ön söz yazmış, qəzet və jurnallarda əsərləri 

ilə  bağlı  məqalələr  yayımlanmışdır.  1961-ci  ildə  “Cəmilə”  povestinin 

tərcüməsi  ilə  başlayan  Çingiz  Aytmatovun  əsərlərinin  Azərbaycan  dilinə 

tərcüməsi və nəşri marafonu bu gün müstəqillik işığında ölkəmizdə uğurla 

davam etdirilməkdədir.  

Ölkə  başçısı  cənab  İlham  Əliyevin  müvafiq  latın  dilində  kütləvi 

---

 

19 

nəşrlərlə  bağlı  müvafiq  Sərəncamından  sonra  yazıçının  əsərləri  dəfələrlə 

ölkəmizdə  nəşr  olunmuşdur.  Ayrı-ayrı  özəl  nəşriyyatlar  tərəfindən 

yazıçının  əsərləri  dəfələrlə  nəşr  edilməsi  və  geniş  yayımı  yazıçıya 

ölkəmizdə  olan  böyük  marağı,  tələbin  göstəricisidir.  Çingiz  Aytmatovun 

əsərlərinin  Azərbaycan  dilinə  tərcüməsi  sahəsində  böyük  işlər  görülməsi 

faktdır.  Buna  baxmayaraq,  tərcümə  olunmamış  əsərləri  hələ  də 

qalmaqdadır.  Son  illərdə  nəşr  olunan  əsərlər  daha  çox  təkrar,  əvvəl  nəşr 

olunmuş  əsərlərin  toplusu  xarakterli  olmuşdur.  Tədqiqatçı  Nərgiz 

Cabbarlının  yazıçının  “Kassandra  damğası”  əsərini  tərcüməsini  uğurla 

həyata keçirməsi son dövrün uğurlu addımlarından biri sayılmağa layiqdir. 

Çingiz Aytmatovun bədii yaradıcılığından bir sıra nümunələr var ki, onlar 

hələ  də  dilimizə  tərcümə  olunmayıb.  Halbuki,  ideya  və  məzmun 

məziyyətləri  baxımından  onların  tərcüməsinə  və  Azərbaycan  oxucusuna 

çatdırılmasına  böyük  ehtiyac  vardır.  Belə  əsərlərdən  biri,  Çingiz 

Aytmatovun  yaradıcılığının  manifesti  hesab  olunan  son  romanı  “Dağlar 

çökəndə”  və  ya  “Əbədi  gəlin”  romanıdır.  “Əbədi  gəlin”  yazıçının 

yaradıcılığının  məntiqi  yekunu,  dünya  ədəbiyyatının  bənzərsiz  roman 

nümunələrindən  biridir.  Onun  tərcüməsinə  böyük  ehtiyac  vardır.  Çingiz 

Aytmatovun  dramaturgiyası  da  öz  fərqliliyi  və  özünəməxsusluğu  ilə 

seçilir.  Romanlarında  daha  alt  qatda  gizlənən  mətləblər  yazıçının 

pyeslərində  obrazların  dili  ilə  birbaşa,  açıq  şəkildə  ifadə  olunmuşdur. 

Əxlaqi-didaktik  mətləblərin  əksi  baxımından  yazıçının  böyük  əhəmiyyət 

daşıyan  “Fuji  Yama”  (1975-ci  ildə  Kaltay  Məhəmmədcanovla  birlikdə 

qələmə almışdır) və “Sokratı anma gecəsi” (Qazaz şairi Muxtar Şaxanovla 

birlikdə qələmə almışdır) dünya  mifologiyasının türk təfəkkürü ilə uğurlu 

sintezidir.  “Sokratı  anma  gecəsi”  pyesi  dilimizə  tərcümə  olunaraq 

Akademik Milli Dram teatrında səhnəyə qoyulmuşdur. Buna baxmayaraq, 

nə  “Sokratı  anma  gecəsi”,  nə  də  “Fuji  Yama”  pyesi  kitab  halında  çap 

olunmamışdır.  Çingiz  Aytmatovun  tam  külliyyatının  ölkəmizdə  nəşri  də 

böyük bir hadisə ola bilər. Nəzərə alsaq ki, bir neçə il sonra yazıçının 90 

illiyi  qeyd  olunacaq,  bu  iş,  onun  yubileyinə  ən  böyük  töhfə  olardı.  Sovet 

dövründə  Cəmil  Əlibəyov,  Qılman  Musayev,  İshaq  İbrahimov,  Xeyrulla 

Əliyev,  Vilayət  Rüstəmzadə,  Vaqif  Əlixanov  tərəfindən  başlanan  yol 

müstəqillik  dövründə  Məti  Osmanoğlu,  İbrahim  İlyaslı,  Nərgiz  Cabbarlı, 

Mehman  Həsənov  tərəfindən  davam  etdirilmişdir.  Müxtəlif  zamanlarda 

dövri  mətbuatda  akademik  İsa  Həbibbəyli,  böyük  Azərbaycan  yazıçısı 

Bəxtiyar  Vahabzadə,  xalq  yazçısı  Anar,  xalq  yazıçısı  Elçin,  AMEA-nın 

müxbir  üzvü  Nizami  Cəfərov,  xalq  şairi  Sabir  Rüstəmxanlı  və  digər 

görkəmli Azərbaycan ziyalıları Çingiz Aytmatovun əsərlərinin Azərbaycan 

---

 

20 

dilinə  tərcüməsi  və  ölkəmizdə  nəşri  ilə  bağlı  fikirlər  söyləmiş,  elmi 

məqalələr yazmışlar. 

Dissertasiyanın  “Nəticə”  hissəsində  tədqiqatın  fəsillərində    əldə 

edilmiş elmi-nəzəri müddəalar ümumiləşdirilmişdir. 

 Çingiz Aytmatovun  əsərləri qədimdən gələn ümumtürk təfəkkürünün 

inikası, sovet dövründə ortaq yaşadığımız taleyin əksi, dünyanın gələcəyi 

ilə  bağlı  bəşəri  narahatlıqlarını  ehtiva  edən  zəngin  xəzinədir.  Azərbaycan 

ədəbiyyatşünaslığında  Çingiz  Aytmatov  fenomeninə  münasibət  sovet 

dövründə  yaranmış,  müstəqillik  illərində  daha  da  güclənmiş, 

Aytmatovşünaslıq  dünyada  olduğu  kimi,  Azərbaycanda  da  inkişaf 

etmişdir.  Yazıçının  özünün  ölümündən  sonra  onun  zəngin  bədii  irsi, 

yaradıcılığındakı  milli  və  bəşəri  ideyalar  hər  zaman  insanları  düşündürür. 

İdeoloji  düşüncələr,  nəzəri  ideyalar  yenilənməkdə  davam  etsə  də,  Çingiz 

Aytmatovun  yaradıcılığı  hər  zaman  oxucu  üçün  öz  aktuallığını  saxlayır. 

Tədqiqatın  nəticəsində  yazıçının  Azərbaycanla  olan  əlaqləri  öyrənilmiş, 

Repressiya və İkinci Dünya müharibəsinə münasibətdə Çingiz Aytmatovla 

görkəmli  Azərbaycan  yazıçıları  İsa  Hüseynov  və  Yusif  Səmədoğlunun 

yaradıcılığındakı oxşar motivlərin olması ortaya çıxmışdır. 

 

 

Dissertasiyanın  əsas  məzmunu  və  müddəaları müəllifin  aşağıdakı 

elmi əsərlərində əksini tapmışdır: 

 

1.

 

Qırğız  və  Azərbaycan  ədəbiyyatında  qızıl  alma  motivi  / 

Ümummilli  Lider  Heydər  Əliyevin  anadan  olmasının  91-ci 

ildönümünə  həsr  olunmuş  Gənc  Tədqiqatçıların  II  Beynəlxalq 

Elmi  Konfransının  materialları,  Bakı,  Qafqaz  Universiteti,  18-19 

aprel, 2014, s. 300 

2.

 

Çingiz  Aytmatovun  “Qiyamət”  romanında  mifoloji  inam  və 

obrazların  taleyi  //  AMEA  Nizami  adına  Ədəbiyyat  İnstitutunun 

əsərləri, “Ədəbiyyat məcmuəsi” jurnalı, XXV cild, s. 333-340 

3.

 

Azerbaycan  ve  Kırgız  Edebiyatında  Kıyamet  Motifi  /  V 

Beynəlxalq Türk dili və Ədəbiyyatı Konfransı (TÜDOK), İstanbul, 

23-24 iyun, 2014, s. 713-718 

4.

 

Görkəmli  dövlət  xadimi  Heydər  Əliyev  və  böyük  yazıçı  Çingiz 

Aytmatov / Türk xalqlarının ədəbiyyat və musiqi sənətlərinin kökü 

və  inkişafı  Beynəlxalq  elmi  konfransının  materialları,  Kazan,  23-

24 sentyabr, 2014, s.105-107 

---

 

21 

5.

 

Cengiz  Aytmatovun  “Cengiz  hana  küsen  bulut”  eserinde  tarih  ve 

çağdaşlık  /  Türk  Filologiyası:  Müasir  Yanaşmalar  və  Gənc 

Tədqiqatçıların  elmi  tədqiqatları,  Sterlitamak,  24-25  oktyabr, 

2014, s.131-133 

6.

 

Literackie  Ujecie  Tematu  “Mankurtyzacjı”  w  powiesci  Czıngıza 

Ajmatowa “Dzıen dluzszy nız stulecie / Materialy III Konferencji 

Naukowej, 

poswieconej 

540-leciu 

odnowienia 

stosunkow 

dyplomatycznych miedzy Azerbejdzanem a Polska, Warszawa, 12 

grudnia 2014 roku, s. 127-130 

7.

 

Repressiya  bədii  ədəbiyyatda  /  “Soyqırımlar  xalq  yaddaşında” 

mövzusunda  Beynəlxalq  Elmi  Konfransın  materialları,  AMEA,  2 

mart, 2015, s. 191-196 

8.

 

İkinci  Dünya  Müharibəsi  bədii  ədəbiyyatda  (Ç.Aytmatovun  “Üz-

üzə”,  M.Süleymanlının  “Şanapipik”  povestləri  əsasında)  /  Gənc 

Tədqiqatçıların  III  Beynəlxalq  Elmi  Konfransının  materialları, 

Bakı, Qafqaz Universiteti, 17-18 aprel, 2015, s. 763-765 

9.

 

Çingiz  Aytmatovun  “Üz-üzə”  povestində  müharibə  dövrü  qırğız 

kəndinin  reallıqlarının  təsviri  //  AMEA-nın  Xəbərləri.  Humanitar 

Elmlər seriyası. Bakı, Elm, 2015, № 1, s.168-172 

10.

 

Böyük  ədəbiyyatın  əbədi  karvan  yolunda:  Cəlil  Məmmədqulu-

zadədən  Çingiz  Aytmatovadək  /  Beynəlxalq  İpək  yolu  Konfransı, 

Naxçıvan, 16-17 oktyabr, 2015, s. 139-141 

11.

 

Çingiz Aytmatovun “Əbədi gəlin” romanında təbiət və cəmiyyətin 

vəhdəti  /  “Akademik  Elm  Həftəliyi-2015”  Beynəlxalq  Multidis-

siplinar Forum, Bakı, 2015, s.171 

12.

 

Çingiz  Aytmatovun  “Dağlar  çökəndə”  romanında  obrazlararası 

münasibətlərin  əksi  /  Beynəlxalq  Türk  Dünyası  İctimai  Elmlər 

Konfransı, Bakı, 28-30 oktyabr, 2015, s. 300-302 

13.

 

Çingiz  Aytmatovun  əsərlərinin  Azərbaycan  dilinə  tərcüməsi  və 

nəşri  problemləri  /  “Türk  xalqları  ədəbiyyatı:  mənşəyi,  inkişaf 

mərhələləri  və  problemləri”  Beynəlxalq  elmi  konfransı,  Bakı,  1-2 

dekabr, 2015, s. 459-465 

14.

 

Çingiz  Aytmatov  və  Yusif  Səmədoğlu  yaradıcılığında  repressiya: 

reallıqdan  bədii  təxəyyülə  //  AMEA-nın  Xəbərləri.  Humanitar 

Elmlər seriyası, 2016, № 1, s.127-133 

15.

 

Azərbaycan  ədibləri  Çingiz  Aytmatov  baxışında    (Bəxtiyar 

Vahabzadə  və  Anar  haqqında  fikirləri)  //  AMEA  Nizami  adına 

Ədəbiyyat İnstitutu. “Ədəbi əlaqələr” jurnalı, № 10, 2016, s. 220-

225 

---

 

22 

16.

 

Heydər Əliyev fenomeni Çingiz Aytmatov baxışında / Azərbaycan 

xalqının Ümummilli Lideri Heydər Əliyevin anadan olmasının 93 

illiyinə  həsr  olunmuş  Gənc  Tədqiqatçıların  IV  Beynəlxalq  Elmi 

Konfransının materialları. Bakı, 29-30 aprel, 2016, s. 1106-1107 

17.

 

Azərbaycan-Qırğızıstan  ədəbi  əlaqələri  //  Müstəqillik  dövrü 

Azərbaycan ədəbiyyatı” kitabı, Bakı: Elm və təhsil, s. 1064-1069 

18.

 

Киргизское и Азербайджанское село в период второй мировой 

войны:  от  реальности  к  художественному  вымыслу  // 

Науковий  вісник  Міжнародного  гуманітарного  університету. 

Сер.: Філологія. 2016 № 22, c. 66-68  

19.

 

Qırğız  və  Azərbaycan  nəsrində  xeyir  və  şər  motivi  (Çingiz 

Aytmatovun  “Çingiz  xanın  ağ  buludu”  və  Yusif  Səmədoğlunun 

“Qətl günü” əsərləri əsasında) // AMEA-nın Xəbərləri. Humanitar 

Elmlər seriyası, 2016, № 2, səh. 127-131 

20.

 

Azərbaycan 

ali 

məktəb 

dərsliklərində 

Çingiz  Aytmatov 

yaradıcılığının  tədqiqi  /  XXI  əsr  dünya  elmində  inteqrasiya 

prosesləri  beynəlxalq  gənclər  forumu.  Azərbaycan,  Gəncə,  10-14 

oktyabr, 2016, s. 349-350 

---

 

23 

Мехман Агасалим оглы Гасанов 

 

Чингиз Айтматов и азербайджанская литература 

 

РЕЗЮМЕ 

 

В диссертации в контексте творчества выдающегося  киргизского 

писателя  Чингиза  Айтматова  рассмотрены  схожие  типологические 

параллели  в  азербайджанской  и  киргизской  прозе.  На  основании 

материалов  периодической  печати,  архива,  отдельных  научных 

журналов  и  книг  изучены  отношение  писателя  к  Азербайджану  и 

азербайджанской  литературе,  общий  характер  исследований,  связан-

ных с творчеством писателя, в азербайджанском литературоведении, 

а  также  переводы  его  произведений  на  азербайджанский  язык  и  их 

издание. 

Диссертация состоит из введения, трех глав, заключения и списка 

использованной  литературы.  В  разделе  «Введение»  изучаются 

актуальность,  история  изучения  темы,  цели  и  задачи,  объект  и 

предмет  исследования,  теоретико-методологическая  основа,  научная 

новизна и практическая ценность работы.  

В  первой  главе  под  названием  «Феномен  Чингиза  Айтматова  и 

отношение  писателя  к  Азербайджану»  исследованы  эпохальные 

особенности  творчества  Чингиза  Айтматова,  а  также  отношение 

писателя к Азербайджану и азербайджанской литературе. 

Во  второй  главе,  называющейся  «Тематические  и  идейные 

параллели  в  киргизской  и  азербайджанской  прозе»,  в  контексте 

творчества  писателя  рассмотрены  вопросы  отражения  таких 

исторических  процессов,  как  Вторая  мировая  война  и  репрессия  в 

прозе  Азербайджана  и  Киргизии.  Совместно  с  произведениями 

Чингиза  Айтматова,  посвященными  этим  темам,  анализируются 

военные повести Исы Гусейнова и роман Юсифа Самедова «Судный 

день». 

Третья  глава  диссертации  называется  «Творчество  Чингиза 

Айтматова    в  азербайджанском  литературоведении».  В  этой  главе 

изучены  принципы  и  направления  исследования  творчества  Чингиза 

Айтматова  в  азербайджанском  литературоведении,  а  также  уделено 

внимание  переводам  на  азербайджанский  язык  произведений 

писателя и их изданию. 

В «Заключении» исследования нашли свое отражение выводы по 

проблемам, поставленным в диссертации. 

---

 

24 

Mehman Agasalim ogly Hasanov 

 

Chingiz Aytmatov and Azerbaijani literature

 

 

SUMMARY 

 

This thesis deals with the analysis of the typological parallels between 

the  Azerbaijani  and  Kyrgyz  prose  in  the  context  of  works  of  Chingiz 

Aytmatov,  the  well-known  Kyrgyz  writer,  his  attitude  to  Azerbaijan  and 

the  Azerbaijani  literature  based  on  materials  from  archives,  media, 

separate  scientific  magazines  and  books,  general  characteristics  of 

researches  realized in  connection of this  writer  in the  Azerbaijani literary 

criticism  and  matters  concerning  the  translation  and  publication  of  his 

works into Azerbaijani.       

The  thesis  consists  of  an  introduction,  three  chapters,  conclusion  and 

the  references.  The  Introduction  studies  the  actuality  of  the  theme,  its 

history of research, goals and tasks, object and subject, its theoretical and 

methodological basis, scientific novelty and practical importance.  

The  first  chapter  (“The  Phenomenon  of  Chingiz  Aytmatov  and  his 

attitude  to  Azerbaijan”)  explore  epoch-making  features  of  Chingiz 

Aytmatov’s  works  and  the  writer’s  attitude  to  Azerbaijan  and  the 

Azerbaijani literature.  

The  second  chapter  of  the  thesis  (“The  Subject  and  ideological 

parallels  in  Kyrgyz  and  Azerbaijani  literature”)  studies  the  reflection  of 

historical processes, such as the Second World War and repression in the 

Azerbaijani  and  Kyrgyz  prose.  The  novels  of  Isa  Huseynov  dealing  with 

the war problems and the novel “Day of Execution” by Yusif Samadoglu 

were analyzed in parallel with the works of Chingiz Aytmatov written on 

the same subject.  

The third chapter is called “Works of Chingiz Aytmatov in Azerbaijani 

literary criticism”. This chapter revises the principles and directions of the 

research of Chingiz Aytmatov’s works in the Azerbaijani literary criticism 

and at the same time there were paid attention to the matters of translation 

and publication of the writer’s works into Azerbaijani.  

The  Conclusion  reflects  final  results  obtained  on  the  raised  problems 

throughout the chapters.    

 

 

---

 

25 

---

 

26 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Kağız formatı: 60/84 16/1 

Sayı: 100 nüsxə 

 

                    AMEA-nın mətbəəsində çap olunmuşdur.

---

 

27 

         НАЦИОНАЛЬНАЯ АКАДЕМИЯ НАУК AЗЕРБАЙДЖАНА 

               ИНСТИТУТ ЛИТЕРАТУРЫ им. НИЗАМИ 

 

 

 

 

На правах рукописи 

 

 

 

МЕХМАН АГАСАЛИМ оглу ГАСАНОВ 

 

 

 

ЧИНГИЗ АЙТМАТОВ И АЗЕРБАЙДЖАНСКАЯ 

ЛИТЕРАТУРА

 

 

 

    5717.01 - Литература тюркских народов 

                  5716.01 –Азербайджанская литература 

 

 

 

 

А В Т О Р Е Ф Е Р А Т 

 

 

 

диссертации на соискание научной степени доктора 

философии по филологии 

 

 

 

 

 

 

БАКУ - 2017