Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami adına ƏDƏBİyyat institutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
67
Ərzin bağrındadır şeirin kökləri Şair baxışından od-alov törər. Addımı yerləri, əli göyləri, İdrakı Vətəni genişləndirər. (“Sevdiyim sənətkara”) Mövcud milli “Mən” özünün böyüməsini, inkişafını, çəkişib- bərkiməsini Vətənə yaxınlaşmağında görür:
Xəlil Rza Ulutürkün mənlik şüuru, məslək və əqidə yaşantıları 60-cı illərin şeirlərindən başlamışdır (“Vurulmuşam mən sənə” (1965), “Vətən”, “Saçlarıma dən düşür” və başqaları). Şairə görə məsləkə, məfkurəyə yetəndə Vətən doğulur, milli özünüdərkə çevrilir:
Məslək vuruşunda, səngər başında Kişi qeyrətindən doğulan Vətən!... * * * Vətən - özümüzü dərk etməyimiz, Daim fikrimizin yeniləsməsi. Milli “Mən” yalnız Vətəni özünüdərklə hüdudlanmır. O, özünə geniş mənada “Mən Şərqəm” fəlsəfi bütövlüyündə yanaşır. Qərbi də özündə birləşdirməklə dünyanı, bəşəri dərkə can atır. Onun fikir tutumunda Günəş - Tanrı kainatın, həyatın yaradıcısıdırsa, Şərq də mədəniyyətlərin və nemətlərin beşiyidir. Çünki Günəş elmi anlayışda həm də Şərqdən doğandır. Şərq və Şərq mədəniyyətləri isə “Güqamış”dan (“Bılqamıs”) üzü bəri bütün elmin və incəsənətin beyişidir. Qərbin özü bu mənada Şərqdən baş almış, Qərbin mədəni-elmi inkişafı da Şərqdən başlanğıc
68
götürmüşdür:
Mənsiz təsəvvür etmə bəşər səadətini Şərqəm, elə Şərqəm ki, qərblilər də mənimdir Hamlet öz doğma balam, Şekspir də mənimdir. (“Mən Şərqəm”) Xəlil Rza Ulutürkün anlamında mənlik şüuru - onu bəşəri məhəbbətə, qurub-yaratmağa aparan başlanğıcdır. O, dərk olunanda insan özünü tapa bilir: Sən ey Mənliyini dərk edən İnsan, Özünü dünyanın bəxtəvəri san. Qanında məhəbbət atəşi varsa, Aləmin ikinci yaradanısan. (“Dördlüklər”) Milli mənlik şüurunun təzahürü vətəndaşlıqdır. X.R.Ulutürkdə Vətəndaş ideyasının da mənbəyi Vətən və xalqdır. Bu ideya milli ideal, məfkurə və xalq taleyinin daşıyıcısı kimi qərarlaşır. X.R.Ulutürk yaradıcılığında milli-azadlıq hərəkatının doğuşunda həmin ideyanın tarixi rolu olmuşdur. Şair Azərbaycanı vətəndaş oğullarına görə sevir:
Beş günlük, on günlük güney qarıdır. Vətən məfhumunun özəyindəki Vətənin vüqarlı oğullarıdır! (“Tamam doğmayan günəş”) İnsanın dəyər və meyarı mənlikdir. Əxlaqi keyfiyyət olan mənlik şair düşüncələrində xislət deyil, şüur formasıdır, millətə mənsub olan müəyyənlikdir. Mənlik şairin humanizmində bəşəri mahiyyətdə, dünyəvi dərkdədir:
Yaşada bilərmi bəşəriyyəti. Ulu kainata sən bir fikir ver, Mənlikdən yaranmış onun qüdrəti! (“Mənlik”) X.R.Ulutürkün milli mənlik şüuru həm öyüd-nəsihət, di- 69
daktika, həm də təbliği, səfərbəredici ruhdadır. Bunlar çox zaman ortaq başlanğıcda təzahür edir:
Lirik qəhrəman Vətən əxlaqı və şəxsiyyətin bütövlüyündə - vətəndaş kimi reallaşır. O, tədricən milli xarakter olaraq yetkinləşir, həyat və mövcudatla nəfəs alır, xarakterləşir, bədii keyfiyyətə çevrilir:
Vətən susdurulmaz kişi ruhudur. Lirik qəhrəman özünün mənəvi dəyərlərini: nifrət və sevgisini ifadə edəndə milli mənsubiyyətə görə müəyyənləşmir, məhdud səciyyə daşımır. O, dünyəvi mahiyyətdə duyulur, dərk olunur, ona görə şairin milli xarakterində bəşəri dəyərlər müəyyənləşir. X. R. Ulutürkün lirik qəhrəmanı milli xarakterə, oradan da bəşəri olana doğru üz tutur:
Mənim nifrətimin, mənim eşqimin Kökləri dünyanın mərkəzindədir. (“Mənim keçmişimi tərifəyirsən”) Xəlil Rzanın baş qəhrəmam Azərbaycandır. Şairin “Mən”i və mənliyi də ona görə müəyyənləşir. Azərbaycan - Vətən ideyalarının əsasında milli ideal, xalq taleyi dayanır:
Sənətkar Azərbaycan, xalq, millət haqqında düşünəndə təbii olaraq doğma ana dili haqqında da düşünür - 60-cı illərin əvvəlindən alıb gəldiyi ideyam vətəndaşlıq mövqeyini daha ciddi əks etdirir. “30 il öncə şairin ana dilinin saflığı, təmizliyi uğrunda mübarizəsi – “Ana dili” şeirinə edilən haqsız hücumlara görəsən Xəlil Rza necə dözüb? “Məndən başlanır Vətən”
Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|