Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami adına ƏDƏBİyyat institutu

 

58 

təkrarsızlığına, Azərbaycan dilinin saflığını qorumağın 

zəruriliyinə... gətirib çıxarmışdır” (Mənbə: Bax., B.Nəbiyev. 

“İstiqlal şairi”, B., Elm, 2001, s.25). 

Şairin Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin I 

katibi Heydər  Əliyev yoldaşa 9 oktyabr 1969-cu il tarixli 

məktubundan: “Azərbaycan dilinin təsir dairəsini genişləndirmək, 

milli simasını itirmişlərə qarşı amansız olmaq, qənimətçilərə, 

rüşvətxorlara qarşı mübarizədə əsla güzəştə getmədən döyüşmək... 

Sizinlə birlikdə  mənim də  məramımdır” (Şairin arxivindən. 9 

oktyabr 1969) [318]. 

Millilik Xəlil Rza Ulutürk yaradıcılığının ruhudur, varlığıdır. 

Onun insanların  şüur və  mənəviyyatına təsir göstərən  əsərlərini, 

ana dili, vətən məhəbbəti, vətənpərvərliklə bağlı “Ata borcu”, 

“Ehkamçıya”, “Səttar Bəhlulzadəyə”, “Vətən”, “Xiyabani 

yurdunda”, “Yurdum sənin sağlığına”, “Laylam mənim, nərəm 

mənim”, “Qoca arxeoloq”, “Mən nəyəm ki, ey Vətən”, “Yetkinləş, 

Xəlil”, xalqı mübarizəyə çağırış ruhu ilə  aşılanmış “Ayağa qalx, 

Azərbaycan”, “Bahar kibi”, “Xalqımın səsi”, folklor qaynaqlarına 

bağlı olan “Beşik türküsü”, “Apardı Sellər Saranı”, “Gedər”, 

“Əlindən gələni edərsə  hər kəs”, ilkinliyə, soykökü söykənən 

“Qalx ayağa, Azərbaycan”, “Sən mənim vüqarımsan”, “Saz” 

əsərlərini qeyd etmək olar. Onlarca belə əsərlərdə milli şüuru, milli 

vicdanı oyadan ideya qaynaqları güclüdür. Həmin  ədəbi 

nümunələrdə müxtəlif tarixi şərait, sosial mühit müəyyən cəhətləri 

ilə  bədii  əksini tapmaqla yanaşı, xalq psixologiyasını, 

mənəviyyatını, milli dil və  ənənə xüsusiyyətlərini də qabarıq 

təzahür etdirir. 

Zəngin folklordan, klassik poeziyadan, “Əkinçi”, “Kəşkül”, 

“Molla Nəsrəddin”dən üzü bəri dil məsələsi həmişə vacib 

problemlərdən olmuşdur. C.Məmmədquluzadənin məşhur 

“Azərbaycan”, “Meymunlar”, Əliqulu Qəmküsarın  “Qatış-bulaş”,   

Ö.F.Nemanzadənin  “Dərya- 

 

 

---

 

59 

dan qətrə”, “Yazımız, dilimiz, ikinci ilimiz”, 

Y.V.Çəmənzəminlinin “Milli və  mədəni işlərimiz”, “Kiyevdə 

“Müsavat  şöbəsi” kimi məqalə  və felyetonları doğma ana dili və 

vətənçiliklə bağlı ideyaları canlı inikas etdirmişdir. Ölməz 

klassiklər ana dilini yaşamaq vasitəsi yox, namus dili, milli varlıq, 

həyat dili hesab etmişlər. B.Vahabzadə yazır: “Nədir ana dili? 

Anamın dili, atamın dili, ulu əcdadımın dili, Dədəm Qorqudun boy 

boylayıb, soy söylədiyi dil! Məni Nəsimimə, Füzulimə, Sabirimə 

bağlayan, ulu keçmişimi bu günümə, sabahıma calayan min illik 

mədəniyyətimizin xəzinəsi, Babəkimin, Koroğlumun, 

Səttarxanımın üsyan səsi, Ana Kürümün, Xan Arazımın nəğməsi, 

mənim milli varlığım, bəxtiyarlığım, sərvətim, qeyrətim, 

Anadilim!”[311,s.89]. 

Xəlil Rzanın milli mənlik  şüur və  məfkurəsinin ilkin təzahürü 

ana dilinə ciddi münasibətlə bağlıdır. Dil məsələsi gah kənardan 

dolayısı ilə, gah da daxilən, iç mahiyyətlə ifadə olunmuşdur. Dil 

ulu  əcdad, Vətən bütövlüyünün, milli varlıq və qeyrət 

müəyyənliyinin  əsası kimi təbliğ olunmuş, mənəvi-milli 

simasızlığa, özülsüzlüyə ciddi etiraz edilmişdir. 

Şəhriyar (“Hədyani-dil”, “Türkün dili”, “Heydər baba...”), 

B.Vahabzadə (“Latın dili”, “Anamın kitabı”, “Yollar və  oğullar”, 

“Təzadlar”), S.Rüstəm (“Təbriz”, “Ürəyimi verərəm”), S.Tahir 

(“Ana dili”), F.Qoca (“Azəriyəm”), S.Rüstəmxanlı (“Sağ ol, ana 

dilim”) və başqalarının əsərlərində dil milli varlıq, ruhun və əqlin 

birliyi, tarixi mahiyyət, müasirlik və özünüdərk kimi təcəssüm 

olunmuşdur. 

“1954-cü ildə görkəmli şair M.Şəhriyar “Heydərbabaya salam” 

poemasının birinci hissəsini Azərbaycan dilində çap etdirmişdir. 

Bu  əsər bir tərəfdən azərbaycanlıların öz dili, ədəbiyyatı, 

mədəniyyəti, vətənimizə olan münasibətinin poetik inikası idisə, 

digər tərəfdən etnik birlik hissini əks etdirməklə bu hissin daha da 

dərinləşməsinə səbəb olmuş- 

 

  

---

 

60 

dur. Məhz həmin əsərin təsiri ilə Azərbaycan dilində yazmaq meyli 

güclənmiş, poemaya yazılmış  nəzirə, cavablardan başqa 

Azərbaycan dilində bir sıra kitablar nəşr edilmişdir” [146,s.l78]. 

Cənubi Azərbaycan  şairlərindən  Ə.Fitrət,  İ.Zakir, M.Niknam, 

M.Səfvət, B.Azəroğlu, F.Məhzun,  Ə.Tudə, M.Çavuşi, H.Nasiri, 

M.Gülgün, A.Pənahi, H.Billuri, A.H.Cavad, F.X.Xoşginabi, 

İ.Cəfərpur, S.Tahir, Q.Cahani və başqaları da milli azadlıq və 

demokratik ruhlu şeirlər yazmışlar. 

60-cı illərdə ümumazərbaycan  ədəbiyyatının inkişafında yeni 

mərhələ olduğu kimi, Cənubi Azərbaycan ictimai-bədii fikrində də 

milli özünəqayıdış, milli özünüdərk və folklor ənənələri 

güclənmişdir. “H.Məcidzadənin (Savalanın) “Türkcə  təranələr” 

(1962), S.Cavidin “Azərbaycan dili bilgisindən yazı qaydaları” 

(1964), “Azərbaycan folklor nümunələri” (1955), B.Q.Səhəndin 

“Sazımın sözü”, M.Fərzanənin “Bayatılar” (1965), S.Behrəngilə 

B.Dehqaninin “Azərbaycan  əfsanələri” (1965) və başqalarının 

kitabları  həmin dövrün məhsullarıdır. B.Q.Səhəndin 1965-ci ildə 

çapdan çıxmış “Sazımın sözü” poeması “Azərbaycan xalqının milli 

şüurunun inkişafında  əhəmiyyətli rol oynamışdır... Səhənd  İranda 

ilk dəfə olaraq, bədii formada türk (Azərbaycan) dili ilə türk 

(Azərbaycan) etnosunun tarixi-irsi birliyi problemini bərpa və həll 

etməyə çalışmışdır” [142, s. 179-180]. 

Ana dilinə münasibətin poetik ifadəsi yalnız milli mahiyyətdən, 

milli hüquqdan qaynaq, güc almamış, o ümumən, bəşəri sənətkarın 

dil haqqında poetik qaynaqlarını öz içinə  çəkmiş, ana dilinin 

ölməz, əyilməz və bütöv ruhunu dərk olunmuş həqiqət kimi idraki 

qavrayışda poetikləşdirmişdir. 

Z.Göyalp türk dilini dil birliyi kimi ifadə edərək demişdir: 

  

 

 

 

 

 

---