Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

Dövlətşah Səmərqəndi və onun “Təzkirət üş-Şüəra” təzkirəsi: 
Dövlətşah Səmərqəndi M.Ovfi “Lübab ül-əlbab” təzkirəsini yazandan 
265 il sonra “Dövlətşah Səmərqəndi “Təzkirət üş-şüarə” (“Şairlər təz-
kirəsi”) əsərini yaratmışdır. Bu təzkirə Şərq ədəbiyyatının önəmli bir 
qaynağı sayılır” [26, s. 11]. Bu mənada, Şərq ədəbiyyatı tarixində Döv-
lətşah ibn Əlaəddövlə Bəxtişah əl-Qazi əs-Səmərqəndinin yeri, ədəbiyyat-
şünaslıq sahəsindəki xidmətləri haqqında məlumat da maraqlı olar – fikri 
ilə bir sıra araşdırmalara nəzər salmalı olduq. 
Bəzi mənbələrdə onun fars olduğu yazılsa da, türk alimi Əhməd 
Atəşin tədqiqlərinə görə, “o, ... bir türk bəyzadəsi idi”. Ümumiyyətlə, 

---

36 
Türkiyə ədəbiyyatı mənbələrində Dövlətşah Səmərqəndi belə təqdim 
edilir: “XV əsrin ən məşhur ədəbiyyat tarixçisi. 1431-ci ildə Səmər-
qənddə doğuldu. Əmir Əlaəddövlənin oğludur. Zadəgan bir Türk ailəsin-
dəndir”. Dövlətşahın doğum tarixi dəqiq deyil, lakin məşhur “Təzkirət 
üş-şüəra” əsərini (bəzən bu əsərə “Təzkireyi-Dövlətşah” və ya “Şairlər 
təzkirəsi” da deyilir) 50 yaşında yazdığını və 1487-ci ildə tamamladığını 
nəzərə alanda (əsəri iki-üç ilə yazmışdır), onun doğum tarixi 1495 – 
1496-cı illərə təsadüf edir. 
Bəli, M.Ovfinin ərəb təzkirəçilik ənənəsinin təsiri ilə farsca yazdığı 
“Lübab ül-əlbab” (XIII əsr) əsərindən sonra XV əsrin ədəbiyyatşünas 
alimi Dövlətşah Səmərqəndinin məşhur “Təzkirət üş-şüəra”sı ortaya 
qoyuldu. Ə.Nəvainin tövsiyəsi ilə yazdığı bu tarixi əsərini D.Səmərqəndi 
Herat hökmdarı Sultan Hüseyn Bayqaraya və onun vəziri, şair Əlişir 
Nəvaiyə ithaf etmişdi. Ə.Nəvainin həyat və yaradıcılığı haqqında xüsusi 
hissənin yazılması, bəlkə də bu aralarındakı səmimi münasibətdən irəli 
gəlmişdir. 
D.Səmərqəndi “Təzkirət üş-şüəra” əsərini yazarkən bir çox tarixi 
mənbə və məxəzlərdən, özündən əvvəl yazılmış lüğət kitablarından, 
təzkirələrdən faydalanmışdır: Əbu Tahir Xatuninin “Mənaqib üş-şüəra”, 
M.Ovfinin “Lübab ül-əlbab” kitablarından, müxtəlif tarixi və coğrafi 
əsərlərdən – İstaxrinin “Kitab məsalik ul-mamolik”, Qardizinin “Zayn ul-
axbor”, Əbulfəzl Bayhaqinin “Tarixi Ali Sabuktakin” kimi bir çox 
mənbələrdən, eyni zamanda bəhs edilən təzkirədə adları çəkilən şair və 
ədiblərin əsərlərindən geniş istifadə etmişdir. 
Yeri gəlmişkən, burada üzə çıxan bir məsələnin üzərində durma-
ğımız zəruridir. Dövlətşah Səmərqəndi özündən əvvəl Şeyx Əttarın 
təzkirə yazması haqqında xəbər vermişdir. Agah Sırrı Ləvənd də “Əlişir 
Nəvai” əsərində 1436-cı ildə Heratda Bəxşi tərəfindən “Təzkirət ül-
övliya” adlı əsərin uyğur hərfləri ilə türk dilinə tərcümə olunması haq-
qında danışmışdır. Lakin bu əsərin Şeyx Əttara aid olduğunu söyləmək 
çətindir. Çünki Məhəmmədəli Tərbiyət də “Danişməndani-Azərbaycan” 
əsərində Mir Qasım Ənvarın “Təzkirət ül-övliya” və ya “Məqamat ül-
arifin” (“Ariflər məkanı”) adlı əsərinin olmasından danışır. Mir Qasım 
Ənvar (1356-1434) Dövlətşah Səmərqəndidən bir qədər əvvəl yaşa-
mışdır. Qasım Ənvar, Şah Qasim Ənvar, Qasimi təxəllüsləri ilə yazıb-
yaradan Müinəddin Əli ibn Nəsir ibn Harun ibn Əbülqasım Hüseyni 
Sərabi Təbrizidir. Onun zəngin lirik irsi və “Ənis ül-arifin” poeması sufi 
panteist poeziyanın parlaq nümunələrindən sayılır. Uzun müddət Herat 
və Səmərqənddə yaşadığından Orta Asiyada sufizmin və sufi poeziya-

---

37 
sının inkişafına mühüm təsir göstərmiş, Əlişir Nəvai onun şeirləri ilə 
tərbiyələnmişdir” [9, s. 21]. Ə.Nəvai “Məcalis ün-nəfais” təzkirəsində bu 
haqda belə yazmışdır: “O zamanlar 3 ilə 4 yaş arasında idim. Əziz kişilər 
oxumamı istəyirdilər, bəziləri də şeir oxumama heyrət edərdilər. Və onun 
məsnəviləri “Ənis ül-aşiqin” Mövlana Cəlaləddin Rumi, sirri mübarək 
olsun, həzrətlərinin məsnəvisinin (Məsnəvi) “Rəməl müsəddəs” deyilən 
vəznində idi” [11, s. 292]. 
“Təzkirət üş-şüəra” VII-XV əsrlərdə yaşayıb-yaradan ziyalılar 
haqqında faktiki ədəbi-tarixi məlumatlar, xüsusən Xorasan, Mavəraün-
nəhr, İran, Azərbaycan, Hindistan və başqa vilayətlərdə fars-tacik şeiriy-
yatı inkişafına təkan verən 154 şair haqqında yazılmış rəvayət və heka-
yətlərdən ibarətdir. Əsər müqəddimə, yeddi hissə və nəticədən ibarətdir. 
Müqəddimədə əsərin yazılma səbəblərindən bəhs edən müəllif yazır: “Bu 
kitabı göylər kimi yeddi təbəqəyə (əsərin fəsilləri təbəqə kimi təqdim 
olunub – 
A.Ü.
) ayırdım. Bunun hər təbəqəsində təxminən iyirmiyə qədər 
fazildən bəhs olunmaqdadır. Bundan başqa bu təbəqələrə bəzi ərəb 
şairlərinin həyatlarından bəhs edən bir müqəddimə və bu gün şərəfli 
şəxsiyyətləri ilə cahanı bəzəyən fazil və şairlərə dair bir xatimə əlavə 
etdim” [27, s. 32], daha sonra VII və X əsrin birinci yarısına qədər olan 
ərəbdilli 10 şairdən Labud (VII əsr), Əbu Nuvas (vəfatı – təx. 814), Əbu 
Təyyub əl-Mutanəbbi (vəfatı – 963), Əbu Alo əl-Maari (973-1058) və 
başqalarından bəhs edilmişdir. Birinci və ikinci hissədə X əsrin ikinci 
yarısından sonrakı – XI əsrdə İran və əsasən, Özbəkistanda yaşayıb-
yaradan 40 məşhur şairin qısa tərcümeyi-halı və yaradıcılığı, üçüncü, 
dördüncü və beşinci hissələrdə Xarəzmşahlar – Anuş Təkinlər (1077-
1231), Elxanilər (1256-1353) və Müzəffərilər (1314-1393) zamanında 
olan 54 şair haqqında məlumatlar yazılıb.
Axırıncı iki hissədə (altı və yeddinci hissələr) Əmir-Teymur və 
Teymurilər zamanında olmuş 41 şair haqqında məlumatlar verilib. Müəl-
lif bu əsərində klassik ədəbiyyatın ümumi inkişaf xətti, Şərq şeiriyyətində 
geniş yayılmış rübai, qəsidə, qəzəl, həcv janrlarının, eləcə də müxtəlif 
şeir şəkillərinin təkmilləşdirilməsi məsələlərinə də diqqət yetirmişdir. 
Qeyd etdiyimiz ədəbi növlər barədə Cövhər Zərgər, Xoca Girmani, Cəlal 
Təbib, Xoca İsmətulla Buxari (dastan janrı), Fərruxi, Nizami Aruzi 
Səmərqəndi, Qətran ibn Mənsur Termizi, Rəşidəddin Vətvat, Muiniddin 
Juvayni, Yəhya Kamal Nişapur, Şeyx Azəri, Sahib Bəlx, Simiy Nişapuri 
və başqa mütəfəkkirlərin, şair və yazıçıların yaradıcılıqlarından söz açar-
kən bəhs etmişdir. Nəticədə XV əsrin ikinci yarısından keçən tarixdə və 
təzkirə müəllifinin müasiri olan məşhur şair və ədiblərdən Sultan Hüseyn 

---

38 
Bayqara, Əbdürrəhman Cami, Əlişir Nəvai, Şeyx Əhməd Suhayli, Xoca 
Əfzələddin, Mahmud Kirmani, Xoca Şihabuddin, Abdulla Marvorid və 
Xoca Asəfi haqqında hekayətlər var. Əsər Özbəkistan və Təbrizin X-XV 
əsrlərdəki tarixi məlumatlarla zəngin mədəni həyatının öyrənilməsində 
mühüm mənbədir. Dövlətşah Səmərqəndinin haqqında bəhs etdiyimiz 
əsərinin bəzi hissələri 1819-cu ildə Rusiyada (V.A.Jukovski və F.Erd-
man), Fransada (Silvestr de Sasi), İngiltərədə (E.Braun və A.Folkner), 
Türkiyədə (1843, Fəhim Süleyman əfəndi), Almaniyada (Xammer) və 
Hollandiyada tərcümə edilərək nəşr olunmuşdu. 
AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun nadir əlyazmalar 
fondunda “Dövlətşah Səmərqəndi. “Təzkirət üş-şüəra” əsərinin əlyaz-
ması nüsxəsi M-73 şifrədə mühafizə edilir. 
Təbəqələr şəklində sistemləşdirilən “Təzkirət üş-şüəra” da Azər-
baycan klassikləri haqqında maraqlı və qiymətli mənbələr vardır. Belə ki, 
Azərbaycan klassiklərindən – XII-XV əsrlərdə Şirvanşahlar dövlətinin 
ədəbi mühitinin, Şirvanda yaşayıb-yaratmış şairlərdən Əbul-üla Gəncəvi, 
Fələki, Əfzələddin Xaqani, Fələki Şirvani, Mücirəddin Beyləqani, Seyid 
Zülfüqar Şirvani, Nizami Gəncəvi, Əsirəddin Əmani, Marağalı Əhvədi, 
İzzəddin Həsənoğlu, Hümam Təbrizi, Keçəçi Təbrizi, Mir Qasım Ənvar, 
o cümlədən III Mənuçöhr və I İbrahim Şeyxşah (Şirvan şahları) haqqında 
bioqrafik məlumatlar və qeydlər var [9, s. 21]. Bu haqda tədqiqatçı Könül 
Nəhmətovanın “Məhəmmədəli Tərbiyətin “Danişməndani-Azərbaycan” 
monoqrafiyasında geniş yazılmışdır. Dövlətşah Səmərqəndinin təzkirəsi 
Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı üçün həm də ilk dəfə olaraq Həsənoğlu 
haqqında xəbər verməsi baxımından mühüm mənbədir. Təzkirədə Həsən-
oğlunun İsfərainli (Əsfərainli) olması, farsca və türkcə şeirlər yazması, 
əsərlərinin Azərbaycanda və Rumda məşhur olması haqqında bəhs edilir. 
Türkiyə tədqiqatçısı Əhməd Atəşin qeydlərində də göstərildiyi kimi, 
“Uzun illər Teymuri şahzadələrinin xidmətində və saraylarında yaşayıb 
çalışdıqdan sonra, Əlişir Nəvainin yazdığına görə, öz istəyi ilə bunlardan 
ayrılmış və Xorasandakı malikanəsinə çəkilərək guşənişin bir həyat 
keçirmişdir”. 
Əlişir Nəvainin “Məcalis ün-nəfais” təzkirəsinin “Xorasanın və 
bəzi yerlərin mirzələri və digər azadələri” haqqında bəhs edən V Məclisi 
Əmir Dövlətşahın təqdimi ilə açılır: “Əmir Dövlətşah Firuz Şah Biginin 
əmisi oğlu Əmir Əlaəddövlə İsfərainin (Əsfərainlinin) oğludur. Firuz Şah 
Biginin qüdrət və böyüklüyü hər kəsin yanında günəşdən daha parlaqdır, 
tərifə ehtiyacı yoxdur. Əmir Əlaəddövlə mərifətli kişi idi. O, xoştəbiətli, 
dərviş libaslı və çox istedadlı gəncdir. Görünüşcə əmirlik, ululuq və şux 

---

39 
geyimli olan ata və əcdadının yolundan vaz keçib bir köşəyə çəkilmiş, 
kasıb və sadə həyat tərzi qənaəti ilə fəzilət və kamillik əldə etməklə ömür 
keçirdi. Bu müxtəsərin (“Məcalis ün-nəfais” təzkirəsinin – A.Ü.) yazıl-
dığı sıra o da bir şairlər məcmuəsi yazmağa başlamışdır. Bu yaxında fani 
aləmdən (bu dünyadan) köçdüyü xəbəri gəldi. Əgər doğrudursa, Allah 
ona rəhmət eləsin” [11, s. 395-396].
Dövlətşah Səmərqəndi [27, s. 234-238] 60 ilə yaxın ömür yaşamış 
və 1495-ci ildə vəfat etmişdir. 
Bu tədqiqatın davamı Ə.Nəvainin “Məcalis ün-nəfais” təzkirəsi 
haqqındadır.