Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi
Yüklə 2,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
| SƏMƏD VURĞUNUN EPİK
İRSİNDƏ TARİXİ POEMA Açar sözlər: bədii təxəyyül, tarixi gerçəklik, ictimai-sosial həqiqətlər, epopeya Key words: artistic imagination, historical reality, social realities, epopee Ключевые слова: художественное воображение, историческая дей- ствительность, общественно-социальная реальность, эпопея Keçən əsrin 20-30-cu illəri ictimai-siyasi həyatda olduğu kimi, ədəbi-bədii təcrübədə keyfiyyət baxımından xüsusi mərhələ hesab olunur. Cəmiyyət həyatında baş verən köklü ictimai-siyasi dəyişiklik- lər, ən başlıcası yeni iqtisadi siyasət birmənalı şəkildə cəmiyyətdaxili münasibətlərə də təsir göstərir, tamamilə yeniləşən quruluşun və mə- dəni quruculuğun dərk və qavrayışında aparıcı amilə çevrilir. Dövrün, zamanın ümumi mənzərəsinin canlandırılması baxımın- dan digər ədəbi növ və janrlarla müqayisədə epik şeirin üzərinə daha ciddi və təxirəsalınmaz vəzifələr düşür. Çünki epik şeir mahiyyət etibarilə daha geniş və əhatəli bir dövrün həqiqət və gerçəkliklərini əks etdirmək gücündə olur, söz yox ki, epoxanın öz obrazının ya- radılması üçün ən münasib sahə elə epik şeir özü seçilir. Ancaq bununla bərabər, epik şeirdə də gözləmə mövqeyi qaçılmaz olur. Baş verən hadisələrin mahiyyətini dərindən duymaq və ümumiləşdirmək üçün belə bir zaman müddətinə zərurət və ehtiyacın yaranması təbii görünür. Bu doğru qənaətdir ki; “... siyasi həyatdakı “inqilab”, ədəbi həyata dərhal sirayət etmədiyindən yeni poeziyanın yaranması və inkişafı üçün müəyyən zaman lazım idi və poeziya mərhələlərdən keçməli idi” [1, s. 40]. Yaradıcılığı XX əsrin 20-30-cu illərinə təsadüf edən şairlərdən Hüseyn Cavid, Əhməd Cavad, Hacı Kərim Sanılı, Mikayıl Rəfili, 214 Abdulla Faruq, Süleyman Rüstəmin qələmə aldığı epik nümunələrdə dövrün tələb və ehtiyaclarına çevik və dərhal münasibətin poetik ifadə olduğunu tamamilə iqrar etmək doğru yanaşma hesab edilə bilməz. Düzdür, sovet ideologiyasının bütün bərqərar olduğu dönəmlərdə par- tiyanın, ideoloji sistemin diktə və sifarişinə də tələb vermək cəhdi son- ralar bir çox şairlərin, xüsusən Süleyman Rüstəmin, Mikayıl Rəfilinin yaradıcılığında daha artıq səviyyədə hiss olunmağa başlayır. Ancaq bir cəhəti də unutmaq olmaz ki, epik şeirdə “ləngimə” prosesi həm də adıçəkilən bir sıra qələm sahiblərinin kifayət qədər təcrübəsizliyi ilə də sıx bağlı idi. Şeirdə ilk addımlarını atan, imzalarının təsdiqi yol- larında rastlaşdıqları çətinliklərdən, təcrübəsizlikdən irəli gələn nöq- sanlar buna imkan vermirdi. Proletar ədəbiyyatının və mədəniyyətinin (proletkultçuluğun) əsaslarının işlənib hazırlandığı bir ərəfədə epik şeirdə tarixi mövzulara maraq inersiya ilə davam edir, uzaq və yaxın dövrün gerçəkliklərinin təsviri aparıcı yaradıcılıq məziyyətlərindən birinə çevrilir. Bu mərhələdə xalq şairi Səməd Vurğunun yaradı- cılığında tarixi poema əhəmiyyətli yer tutur. Şairin tarixi gerçəkliyə münasibətini yazıb-yaratdığı bütün sahələrdə müşahidə etmək olar. Tarixi mövzulara maraq və müraciət Səməd Vurğunun epik irsində 30-cu illərdən başlayır. Bir məqamı da xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, şairin ümumi yaradıcılığına xas olan bu yaradıcılıq məziyyətinin üzə çıxarılması demək olar ki, əksər tədqiqatçıların diqqətindən kənarda qalmışdır. Məsələn, Səməd Vurğun yaradıcılığının tanınmış tədqiqat- çılarından olan professor Cəlal Abdullayev şairin epik irsini mövzu və problematika baxımından təsnifatını apararkən nədənsə məsələnin bu tərəfinə lazımi əhəmiyyət verməmişdir. Mərhum vurğunşünas alim Cəlal Abdullayev bunu irəli sürdüyü mülahizələrdə dolayısı da olsa nəzərə çatdırır: “Ümumiyyətlə, çoxlu poemalar müəllifi olan S.Vur- ğun epik növün bu janrında bir-birindən əsaslı surətdə fərqlənən gözəl əsərlər yarada bilmişdir. Bir qədər mübahisəli görünsə də biz şairin poemalarını üslub-forma, habelə məzmun, mahiyyət etibarilə təxmini də olsa belə təsnif etmək istərdik: Mənzum romanın sərhədlərinə yaxınlaşan əsərlər: “Komsomol poeması”, “Aygün”, “Bakının dastanı”, “Muğan”. Epik mündəricəli poemalar: “26-lar”, “Aslan qayası, “Üsyan”, “Dar ağacı”. Lirik-epik poemalar: “Bəsti”, “Ölüm kürsüsü”. Lirik-fəlsəfi, siyasi-publisistik poemalar: “Zamanın bayraqdarı”, “Leninin kitabı”, “Zəncinin arzuları”. Publisistik poemalar: “Macəra”, “Xumar”, “Muradxan”, “Kənd 215 səhəri”. Nəsihətamiz poemalar: “Ayın əfsanəsi”, “Ölən məhəbbət”, “Bu- laq əfsanəsi”. Alleqorik poemalar: “Bülbül və bağban”, “Yazla qışın deyiş- məsi”, “Çil toyuğun tək yumurtası” Dramatik poema: “Hürmüz və Əhrimən” [2, s. 151]. Göründüyü kimi, əslində nümunə olaraq verilən bu poemalarda tarixiliklə müasirlik üzvi vəhdətdədir, sadəcə olaraq tarixə münasi- bətin uzaq və yaxın baxış bucağından təsvirə gətirilməsi burada əsas məqsəd və niyyət kimi müəyyənləşir. Digər tərəfdən, adı sadalanan epik nümunələrin böyük əksəriyyəti mövzu, janr-struktur baxımından tamamilə tarixi poemanın tələblərinə cavab verməsi açıq-aydın özünü büruzə verir. Səməd Vurğun yaradıcılığının digər bir tədqiqatçısı, akademik Bəxtiyar Vahabzadə şairin epik irsində tarixi və tarixi-əfsanəvi poemaların aparıcı yer tutduğunu xüsusi olaraq diqqət mərkəzinə çəkir: “S.Vurğun bir sıra poemalarının mövzusunu tarixdən və folk- lordan götürmüşdür. Mövzusuna baxmayaraq, şairin bu səpkili əsərləri də öz ideya-məzmunu və ruhu etibarı ilə müasir səslənmiş, günün tələbləri ilə həmahəng olmuşdur. Şair qələmə aldığı bütün mövzulara tendensiyalı münasibət bəsləmiş, ona müasir gözlə baxmağı bacar- mışdır. Buna görə də onun tarixi və əfsanəvi mövzuda yazdığı bütün əsərlərində biz əsrimizin nəfəsini duyur, bu günün sözünü eşidirik” [3, s. 122]. Tarixi poema üçün mövzu seçilən hadisə və gerçəkliklər uzaq və yaxın zaman müddətini əhatə edə bilər. Burada təsvir və inikas üsulundan asılı olaraq zaman anlayışı şərti xarakter də daşıyır. Səməd Vurğunun epik irsində bu mənada yaxın keçmişin və müasiri olduğu dövrün gerçəkliklərini əks etdirən nümunələrdən biri kimi “Komso- mol poeması” xüsusi qeyd oluna bilər. Müəllif əsər üzərində 1931-ci ildən işləməyə başlamış, otuzuncu illərin ortalarına kimi poemanın əksər hissələri yazılsa da, onun yalnız müəyyən parçaları müxtəlif dövri nəşrlərdə işıq üzü görmüşdür. Sovet hakimiyyətinin ilk illərində inqilaba qarşı müqavimət göstərən əksinqilabçı qüvvələrlə gənclərin – komsomol sıralarında yetişən yeni quruluş tərəfdarlarının mübarizəsi əsərin əsas konfliktini müəyyən edir. Şairin çox güman ki, nisbətən yaxın tarixi keçmişə, baş verən hadisələrə belə həssaslıqla və ideoloji səfərbərliklə çevik mü- nasibəti həm də mövcud cəmiyyətin diktə və sosial sifarişindən irəli gələn bir yanaşma kimi dəyərləndirilə bilər. İki dünyagörüş və siniflər 216 mübarizəsinin kəskin antoqonizmini, barışmaz mövqeyini real cizgi- lərlə canlandırmaq əsərdə qabarıq nəzərə çarpır. Əsərin başlanğıc hissəsindəki epik təsvirlər komsomolçu gənc- lərin apardıqları mübarizənin məram və məqsədi barədə yetərincə məlumat verməsə də (bu da təbiidir) az sonra atışma səhnələri real mənzərəni bütün təfərrüatı ilə görüntüyə gətirir. Dikdaşda – “Qan çanağı”nda gedən döyüşlərdə əbədi, əzəli rəqiblərin Cəlalla Gəray bəyin qarşı-qarşıya gəldiyi məqamlar konfliktin kulminasiya nöqtəsi kimi yadda qalır: Yüklə 2,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|